Met het tragische lot van de Wit-Russische activist Vitali Sjisjov in Oekraïne en de noodgedwongen vlucht van olympische atleet Kristina Timanovskaja naar Polen, lijkt president Aleksandr Loekasjenko een nieuwe stap gezet te hebben in keiharde repressie. Precies een jaar na de verkiezingen lijkt hij vastberaden – met voorlopig succes – stevig in het zadel te blijven zitten.
1. Hoe is de onrust in Wit-Rusland ontstaan?
Al meer dan een jaar zijn er hevige protesten in het Oost-Europese land, waar Loekasjenko sinds 1994 aan de macht is. Een deel van de Wit-Russische bevolking – vooral jongeren – ziet het niet meer zitten met de ‘laatste dictator van Europa’.
De onderdrukking en de economische malaise – die door de coronapandemie is verergerd – hebben ervoor gezorgd dat veel mensen schoon genoeg hebben van de regering. En ook niet meer ‘bang’ zijn hun onvrede te uiten.
Ook is de tegenstelling tussen het geïsoleerde thuisland en omringende landen als Polen en de Baltische staten – voor de naar vrijheid snakkende Wit-Russen – schrijnend. Zij zien hoe andere landen in Oost-Europa zich hebben kunnen bevrijden van het Sovjet-verleden en het tegenwoordige Russische juk. Met als resultaat een significante welvaartsgroei en tal van rechten en vrijheden.
De dikwijls vreedzame protesten in hoofdstad Minsk zijn door de politie met veel geweld beantwoord. Beelden kwamen vrij van bebloede en mishandelde betogers wier rechten totaal niet geëerbiedigd zijn.
2. Wat is er gebeurd na de verkiezingen?
De demonstraties hebben een vlucht genomen na de verkiezingen in augustus vorig jaar. De president won de verkiezingen ‘overtuigend’ met 90 procent van de stemmen.
Toch staat buiten kijf dat de verkiezingen niet eerlijk zijn verlopen. Internationale waarnemers om de stembusgang te controleren, zijn niet toegelaten. En door de lange rijen hebben veel mensen geen stem kunnen uitbrengen in de verkiezingsstrijd die slechts twee kandidaten kende.
Oppositiekandidaat Svetlana Tichanovskaja claimde tevergeefs de overwinning, maar een klein jaar later staat zij nog steeds machteloos vanuit haar verblijfplaats in Litouwen.
‘Dissidenten’ die nog wel in Wit-Rusland wonen, kunnen een spannende tijd verwachten. Zo zijn rechtszaken begonnen tegen protestorganisator Maria Kolesnikova en oppositielid Maxim Znak, die verdacht worden van ‘ondermijnende activiteiten’ van de nationale veiligheid.
3. Wat doet Loekasjenko om zijn macht te behouden?
Het is inmiddels duidelijk dat president Loekasjenko nergens voor terugdeinst om vanuit Minsk te kunnen blijven regeren. Zijn streven naar macht gaat zover dat hij zich niet laten beperken tot het Wit-Russische territoriale gebied.
Met de vliegtuigkaping in mei en de ‘zelfmoord’ van activist Vitali Sjisjov in Kiev, die volgens de Oekraïense politie mogelijk in scène is gezet door de KGB – de Wit-Russische geheime dienst – worden duidelijke signalen afgegeven dat niemand hoeft te denken te kunnen ontkomen aan zijn of haar straf.
Ook heeft CNN beelden gekregen die zouden wijzen op de bouw van een detentiekamp. Daarnaast zijn er satellietfoto’s en getuigenverklaringen die weinig aan de verbeelding over laten. De elektrische hekken, beveiligingscamera’s en het bord ‘verboden toegang’ roepen een omineus gevoel op dat het land ver in de tijd wordt teruggeworpen.
De president zou volgens Andrew Wilson, historicus, politicoloog en schrijver van het boek Wit-Rusland: De laatste dictatuur, de madman-strategie hanteren. Door een enorme onvoorspelbaarheid en roekeloosheid in zijn beleid, zouden zijn tegenstanders en de westerse landen niet weten hoe ze moeten reageren. Deze zouden juist eerder voorzichtigheid gaan betrachten om verdere escalatie te voorkomen.
En tot nu toe blijkt Loekasjenko redelijk effectief. Terwijl mensen ooit in staat waren om een regime omver te werpen – zoals in Berlijn met de val van de Muur – blijkt de macht van de mensenmassa tegenwoordig minder overtuigend te zijn. Ook de betogers in Hongkong zijn niet in staat om de Chinese repressie te breken.
4. Hoe gaat de internationale gemeenschap om met de kwestie?
Na de vliegtuigkaping begin dit voorjaar heeft de Europese Unie sancties ingevoerd. Toch ligt de invoering van deze sancties, en eventuele nieuwe, om meerdere redenen ingewikkeld.
Wit-Rusland is een tamelijk geïsoleerd land met een zeer kleine economie. Afgezien van verouderde tractoren en landbouwproducten wordt weinig betekenisvols geëxporteerd.
Vier Wit-Russen die in Nederland wonen, vertellen in EW over hun betrokkenheid bij de gefnuikte opstand tegen dictator Loekasjenko afgelopen jaar. Lees hier de interviews.
Daarnaast heeft het invoeren van sancties het negatieve effect dat Wit-Rusland de relatie met Moskou kan versterken. De afgelopen jaren waren de betrekkingen bekoeld, maar sinds de verkiezingen van afgelopen jaar hebben de Russische leider Vladimir Poetin en Loekasjenko elkaar weer gevonden.
Ook kunnen sancties de saamhorigheid in het gestrafte land verbeteren. Dan ontstaat een gemeenschappelijke vijand die het gevoel van nationale eenheid versterkt. Zo steeg de populariteit van Poetin nadat Rusland zware sancties kreeg opgelegd in 2014.
Of de Europese Unie naar aanleiding van de recente ontwikkelingen nieuwe sancties gaat opleggen, blijft daarom de vraag. Wél heeft EU-buitenlandchef Josep Borrell gezegd dat het land deze kan verwachten. Tegelijk valt – met het unanimiteitsprincipe in besluitvorming van de Europese Unie – te bezien of deze op korte termijn worden ingevoerd.
Zo lagen Oostenrijk en Cyprus in eerste instantie dwars bij sancties na de vliegtuigkaping. Unanimiteit kan daarom een beletsel zijn voor daadkrachtig optreden. Terwijl het Verenigd Koninkrijk nu wel al import- en exportbeperkingen heeft opgelegd aan Wit-Rusland naar aanleiding van de recente mensenrechtenschendingen. Ook zijn sommige landen buiten Europa huiverig, zoals Israël dat de kleine Joodse gemeenschap in Wit-Rusland niet in gevaar wil brengen.
Het Oost-Europese land mag in eerste instantie dan wel economisch onbeduidend lijken, toch spelen verscheidene belangen een rol bij de internationale gemeenschap waardoor een effectieve reactie lastig is.
Vooralsnog lijken de dagen van madman Loekasjenko – mede door Russische steun – daarom nog lang niet geteld.