Op 26 september zijn de Duitse parlementsverkiezingen. Opvallende afwezige op het stembiljet is bondskanselier Angela Merkel. Na zestien jaar gaat zij met politiek pensioen. Daarmee verdwijnt een hoofdrolspeler van het toneel van de internationale politiek. Belangrijke vraag is welke kandidaten haar kunnen opvolgen, en wat zij willen veranderen in het buitenlandbeleid.
‘Wandel durch Handel’ was de afgelopen jaren het credo van aftredend bondskanselier Angela Merkel. Mensenrechten en democratische waarden stonden – met onder anderen het ontvangen van de Dalai Lama in 2007 – zeker niet onder aan het prioriteitenlijstje.
Lees meer over de Duitse verkiezingen: Zet watersnood Duitse verkiezingsrace op de kop?
Toch was de economie allesbehalve een onbelangrijke pijler in de geopolitieke strategie van Duitsland. Zo verweten critici Merkel dat zij ‘Automobil-Außenpolitik’ bedreef. Ofwel beleid gebaseerd op exportbelangen, waaronder die van de Duitse auto-industrie. China kent namelijk een groeiende middenklasse met grote belangstelling voor de luxe Mercedessen en BMW’s.
In haar rol als voorzitter van de Europese Unie forceerde zij in de laatste week van 2020 daarom ook een doorbraak. China en de Europese Unie sloten het investeringspact, waarvan de Duitse auto-industrie – naar verwachting – het meest zal profiteren. De Verenigde Staten hadden in die periode het nakijken met de machtstransitie van een vleugellamme Donald Trump naar Joe Biden.
Ook de relatie met Rusland en de aanleg van de Nord Stream 2-gaspijplijn bleef niet onbesproken. Ditmaal waren de Verenigde Staten wel in staat te interveniëren. En werd recentelijk een compromis tussen het Witte Huis en Berlijn gesloten, om te voorkomen dat Rusland de gastoevoer zou misbruiken voor politieke doeleinden.
Na zestien jaar Merkel rest daarom de vraag of Duitsland de huidige koers zal vervolgen. Zijn de exportbelangen en de relatie met China en Rusland überhaupt wel in Frage? Of luidt een nieuwe bondskanselier een nieuw tijdperk in. Drie kanshebbers op een rij:
1. Armin Laschet (CDU)
Armin Laschet van de CDU kan – ondanks alle tegenslag in zijn campagne – zomaar de nieuwe bondskanselier van Duitsland worden. De geboren Akenaar kan in de meeste recente peilingen rekenen op 27 procent van de stemmen. Zijn campagne heeft hij momenteel opgeschort in verband met de watersnoodramp.
Mocht hij de verkiezingen winnen, dan zal dat niet gepaard gaan met grote beleidswijzigingen ten opzichte van partijgenoot Merkel. ‘Keine Experimente’ is eigenlijk ook waar de CDU voor staat.
Laschet is groot voorstander van de Europese Unie. Als premier van Noordrijn-Westfalen liet hij al zien grensoverschrijdend te kunnen denken. Zo werkt hij sinds de coronacrisis intensief samen met Nederland om informatie en diensten uit te wisselen.
Ook Brussel is voor hem bekend terrein. Tussen 1999 en 2005 was hij Europarlementslid. Volgens critici is zijn Europese oriëntatie gevormd in een rooskleurige periode van relatieve geopolitieke rust.
De christen-democraat staat bijvoorbeeld niet negatief tegenover samenwerking met Rusland. In het verleden vond hij zelfs dat de westerse expansie naar het oosten van Europa alleen mogelijk was als er rekening werd gehouden met de belangen van Rusland.
Hij reageerde ook laconiek op een vraag over het Nord Stream 2-project, waar hij geen bezwaar tegen heeft nu Duitsland het project bij Russisch misbruik kan stopzetten.
Daarnaast ziet hij geen enkel bezwaar in handel met China. Wel benoemt hij dat China een concurrent is op het gebied van technologische ontwikkeling. En om die strijd te kunnen winnen, zou Europese samenwerking noodzakelijk zijn.
Toch kan enig idealisme hem niet worden ontzegd. In het verleden liet hij zich bijvoorbeeld kritisch uit over de Amerikaanse pogingen het regime van Bashar al-Assad te verzwakken, die hij als beschermer zag van de christelijke gemeenschap in Syrië.
2. Annalena Baerbock (Die Grünen)
Het contrast tussen Annalena Baerbock en Laschet kan – politiek gezien – bijna niet groter. Baerbock is leider van de Groenen en veel idealistischer.
In mei ging ze aan kop in de peilingen. Maar na vermeend plagiaat in een boek van haar is het virtuele electoraat geslonken tot 19 procent. Mocht ze bondskanselier worden, of tot de regering toetreden, dan zal ze wel de nodige veranderingen willen doorvoeren.
Lees ook deze blog van Robbert de Witt: Met deze softe kanselierkanshebbers staat conservatief Duitsland buitenspel
Zo ergert ze zich aan de ‘vriendelijke toon’ van Laschet tegenover Moskou en de naïviteit over Nord Stream 2. Volgens haar is het evident dat Rusland de gaspijplijn gaat gebruiken om Oekraïne politiek en economisch te verzwakken. En Moskou zou daar ook niet geheimzinnig over doen.
Ook is Baerbock bijzonder kritisch over het autocratische Hongarije van Viktor Orbán en pleit zij anders dan Laschet en Olaf Scholz (SPD) voor het afsnijden van Europese fondsen aan Boedapest.
Daarnaast heeft ze gepleit voor een importverbod op Chinese producten die met dwangarbeid tot stand zijn gekomen. En zal de wapenexport naar onrustige gebieden aan banden moeten worden gelegd.
3. Olaf Scholz (SPD)
Tussen de twee tegenpolen Laschet en Baerbock bestaat ook een middenweg. Vicekanselier Olaf Scholz is namens de sociaal-democratische partij de kandidaat voor de verkiezingen. In de meest recente peilingen kan hij rekenen op 17 procent van de stemmen, waarmee hij een achterstand heeft op Laschet en Baerbock.
Net als zijn tegenstrevers is Scholz voorstander van een sterke Europese Unie en een Duitsland dat zich laat gelden in Brussel. Volgens Scholz is het unanimiteitsprincipe in Brussel problematisch voor de Europese Unie als geopolitieke speler. Op belangrijke thema’s zou unanimiteit geen voorwaarde moeten zijn om tot een beslissing te komen.
Als voorbeeld haalde hij de kwestie Israël-Palestina aan, waar de Europese Unie zich recentelijk niet als één geheel achter een wapenstilstand kon scharen. Hongarije lag namelijk dwars.
Lees ook dit spraakmakende interview met het icoon van links Duitsland Sahra Wagenknecht: ‘We hebben de neergang aan onszelf te wijten’
Verder wil Scholz – anders dan Baerlock – een constructieve omgang met Hongarije behouden. Daarbij zouden oppositieleden als burgemeester Gergely Karácsony van Boedapest alle steun verdienen.
Over Nord Stream 2 heeft Scholz zich kritisch uitgelaten. Het stopzetten van de steun gaat hem te ver, maar hij erkent dat Rusland met het project andere motieven kan hebben dan Duitsland. De bedoelingen van het Kremlin zouden namelijk niet zuiver economisch zijn.
Wat betreft China heeft de partij van Scholz zich als regeringspartner geschaard achter het beleid van Merkel. De Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Heiko Maas van de sociaal-democratische partij, noemde ‘goede en duurzame communicatie’ met China van essentieel belang.
Een alternatief zou onrealistisch zijn nu China behalve een concurrent ook een belangrijke handelspartner is.
4. Wat zijn de mogelijkheden na de verkiezingen?
In het Duitse discours zie je – behalve de eurofilie als gemene deler – drie verschillende kampen. De koers van de CDU, die zich richt op economische belangen, het idealisme van de Groenen en de sociaal-democraten die soms kritisch zijn tegenover Rusland en China, maar zich op veel vlakken scharen achter hun huidige christen-democratische regeringspartner.
Toch zouden de drie partijen na de verkiezingen zomaar op elkaar aangewezen kunnen zijn. In de peilingen lijken CDU en SDP samen geen meerderheid te gaan behalen, waardoor een derde partij nodig is. Dat zouden zomaar de Groenen kunnen worden. Een andere optie zou de liberale FDP zijn, die overigens ook kritisch is over China en Hongkongers een visum wil bieden in Duitsland.
Met deelname van één van deze partijen aan de regering zou het buitenlandbeleid en het ‘Wandel durch Handel’ –paradigma van Duitsland ongetwijfeld gaan veranderen. In Washington, Peking en Moskou zullen de verkiezingen daarom met interesse worden gevolgd.