Hand in hand met Ruud Lubbers: Gorbatsjovs band met Nederland

De bezoeken van de oud-Sovjetleider aan Nederland benadrukten de bijzondere relatie die hij had met Den Haag. Hier werd hij, ook na zijn smadelijke vertrek uit het Kremlin, ontvangen als een groot staatsman. Overal werd de woensdag 30 augustus overleden Gorbatsjov toegezwaaid.

Ondanks nadrukkelijke pogingen van de Nederlandse ambassade in Moskou, is het nooit gelukt om Gorbatsjov voor een staatsbezoek naar Nederland te halen in de periode dat hij het in de Sovjet-Unie voor het zeggen had. Er was zeker wederzijdse belangstelling voor nadere kennismaking. Zo waren de aloude banden tussen de Oranjes en de Romanovs voor prinses Beatrix en prins Claus in 1972 een belangrijke reden om een werkbezoek aan de Sovjet-Unie te brengen – en dat bleef een constante. Toevallig was Gorbatsjov in datzelfde jaar voor het eerst in Nederland, in Den Haag, tijdens een eendagsexcursie vanuit Brussel waar hij hoofd van een partijdelegatie was. Later zou hij zeggen dat hij het landschap had herkend door de schilderijen van de oude Hollandse meesters.

Wat ook voor een staatsbezoek van de Sovjetleider pleitte, was dat Nederland zich in rap tempo ontwikkelde tot een van de belangrijkste handelspartners van het perestrojka-land. En dan was er het Europees Energie Plan, ontwikkeld door Ruud Lubbers (1939-2018). De CDA-premier maakte in 1986 met minister van Buitenlandse Zaken Hans van den Broek (CDA) in Moskou kennis met Gorbatsjov en diens nieuwe team. Lubbers raakte verzeild in een tête-à-tête met de partijleider. Dat onderhoud duurde twee uur langer dan gepland en bracht de in het Bolsjoj Theater verzamelde gasten tot lichte wanhoop. Twee welbespraakte idealisten hadden elkaar gevonden.

Lubbers achtte de Sovjet-Unie nog niet voldoende gestabiliseerd

Het genoemde energieplan kwam neer op een voor alle partijen gunstige ruil van Russische grondstoffen tegen westerse technologie. Het is weliswaar nooit gerealiseerd, maar appelleerde zeker aan het beeld dat Gorbatsjov voor ogen stond: een gemeenschappelijk Europees Huis, waaraan elk land met zijn sterkste kanten naar vermogen zou bijdragen. Op zichzelf een communistische gedachte.

Niet lang voor het bezoek van beide Nederlandse ministers in 1986 had het Kremlin een uitnodiging aan het koninklijk paar verzonden. Lubbers hield, nadat hij Moskou had bezocht, deze boot niettemin af. Hij achtte de gang van zaken in de Sovjet-Unie nog niet voldoende gestabiliseerd.

Datzelfde gold in 1988, toen een tweede uitnodiging aan Paleis Noordeinde werd verzonden, op het moment dat er in Azerbeidzjan en de Centraal-Aziatische gebieden etnische onlusten uitbraken. Dat was ver van Moskou en Leningrad, maar toch voldoende reden voor Nederland om van een staatsbezoek af te zien. In hoeverre deze beide mislukte pogingen ook een bezoek van Gorbatsjov aan Nederland hebben gefrustreerd, valt moeilijk vast te stellen. Officieel heette het steeds dat er geen plek in de overvolle agenda kon worden vrijgemaakt.

Den Haag gaf grif een fraai pand aan de statige Lange Vijverberg

Toen Gorbatsjov eenmaal uit zijn functies was teruggetreden en hij op zoek ging naar een zinvolle manier om zijn tijd te besteden, kwam Nederland dankzij Lubbers alsnog in beeld. De twee hadden elkaar in 1992 op de wereld-milieuconferentie in Rio de Janeiro opnieuw ontmoet. Beiden bleken inmiddels het kleed van de wereldverbeteraar te hebben omgeslagen en hadden de mond vol van de ‘nieuwe wereldorde’ die er moest komen. Bij die gelegenheid werd Gorbatsjov als ‘freelance staatsman’ gevraagd of hij leiding wilde geven aan een nieuwe, mondiale milieu-organisatie. Een International Green Cross (IGC), dat milieurampen zou bestrijden en voorkomen, door de wereldbevolking via doelgericht onderwijs en gerichte publiciteit milieubewuster te maken.

Gorbatsjov stemde toe. ‘Ik heb altijd gevonden dat er, naast het Rode Kruis, ook een Groen Kruis moest zijn. Het was een oud idee van me,’ zou hij later beweren. En Lubbers haakte daar meteen op in door Den Haag als vestigingsplaats aan te bieden. Het stadsbestuur van Den Haag was in die jaren bezeten van het idee de stad een vooraanstaande plaats op internationale fora te geven – Den Haag als ‘Internationale hoofdstad van recht en vrede’. Het gaf grif een fraai pand aan de statige Lange Vijverberg in bruikleen, recht tegenover het Torentje van de premier. Over huur zou pas worden gepraat als het IGC op stoom was gekomen.

Zelfs de spreekkoren ‘Gorby! Gorby!’ klonken weer

Het bezoek aan Den Haag speelde zich af in mei 1993 en deed Gorbatsjov zichtbaar goed. Hij werd als een staatsman ontvangen – alsof hij nog steeds de baas van het grootste land ter wereld was. Premier Lubbers haalde hem persoonlijk af op Schiphol. Hij wandelde samen met zijn gast, die hij geregeld amicaal een arm om de schouder sloeg, en diens vrouw Raisa door de Haagse binnenstad, begeleid door burgemeester Ad Havermans. Overal werd Gorbatsjov toegezwaaid. Zelfs de spreekkoren ‘Gorby! Gorby!’ klonken weer. Die hadden zijn populariteit in het Westen, tijdens de beginjaren van de perestrojka, vooral in Duitsland zo benadrukt. Hij had een ontmoeting met koningin Beatrix en sprak met vertegenwoordigers van de Eerste en Tweede Kamer.

In het Catshuis gaf Gorbatsjov een persconferentie. Daarin haalde hij, eigenlijk voor het eerst sinds zijn deconfiture in Moskou, scherp uit naar de landgenoten die hem van de troon hadden gestoten – in de eerste plaats Boris Jeltsin. Die noemde hij een ‘bulldozer, die gemakkelijk een vesting met de grond gelijk kan maken. Maar iets opbouwen, kan hij niet.’