Ishmael Reed (1938) schrijft in het grappige Mumbo Jumbo (1972) over de Verenigde Staten in de jaren twintig, als er een ‘cultureel virus’ uitbreekt: een aanstekelijke drang naar ragtime, voodoo, jazz, funk en andere uitingen van de zwarte cultuur in Amerika.
Opgestoken middelvinger
- Ishmael Reed, geboren in Chattanooga, Tennessee, is een veelzijdig literair talent. Reed schrijft poëzie, toneelstukken en essays, maar is vooral bekend door zijn postmodernistische roman Mumbo Jumbo uit 1972. Een aantal academici plaatsen Mumbo Jumbo in het afro-futuristische genre. In het afro-futurisme worden zwarte culturen uit Amerika en Afrika gemixt met sciencefiction en geschiedkundige fictie. Teksten als deze bevatten meestal verbloemde of symbolische kritiek op hedendaagse of historische kwesties van de zwarte gemeenschap in Amerika.
Meld je hier gratis aan voor de Amerika Update, de wekelijkse nieuwsbrief met de laatste ontwikkelingen over de Verenigde Staten. Elke vrijdag in je mailbox. - Mumbo Jumbo is erg onconventioneel geschreven. Het eerste hoofdstuk eindigt met een titelscherm, credits en zelfs een fade-in. Het boek leest als een film. De tekst wordt in Mumbo Jumbo voortdurend onderbroken door afbeeldingen, schetsen en foto’s die niet direct met het verhaal te maken hebben. Ook lees je teksten van prikborden, verzonnen nieuwsartikelen en radio-uitzendingen. Hierdoor wordt de lezer nog onrustiger gemaakt. Aanhalingstekens en komma’s ontbreken. Reed trekt zich weinig aan van westerse schrijfregels.
- Mumbo Jumbo is uniek in een aantal opzichten. Volgens auteur Madison Smartt Bell meden zwarte schrijvers toentertijd humor, omdat het een pijnlijke herinnering vormde aan de minstrel shows – bespottende variété-voorstellingen waarin blanke acteurs vaak zwarte schmink gebruikten en hun kluchtige zwarte personages bewust als onnozel en onontwikkeld neerzetten. Reed gebruikt zeker humor in Mumbo Jumbo, maar dat is satire, geen slapstick. Humor was een middel, met als doel vooral de spanningen tussen de rassen in de Amerikaanse maatschappij te beschrijven. Dit doet hij meer vanuit het perspectief van cultuur dan van ras. Uitingen van de zwarte cultuur als jazz en voodoo, staan centraal in Mumbo Jumbo. Deze originele invalshoek maakt het boek uitzonderlijk.
Herschreven geschiedenis
- Mumbo Jumbo heeft een erg los plot. Een ‘cultureel virus’ genaamd Jes Grew breekt uit in de Verenigde Staten. Jes Grew is geen biologisch virus, maar een aanstekelijke drang naar jazz, ragtime, funk en andere uitingen van de zwarte cultuur in Amerika. Het verhaal volgt verschillende personages. Zo is er de voodoo-beoefenaar en detective PaPa LaBas, die op zoek is naar een belangrijke tekst over de oorsprong van de westerse beschaving. Ook Hinckle von Vampton, een tempelier, probeert de tekst te vinden om hem te vernietigen en Jes Grew te stoppen. Berbelang is de leider van de ‘Mu’tafika’, een organisatie die Afrikaanse, Indiaanse en Aziatische kunst steelt van musea om deze terug te brengen naar de plekken waar ze gestolen zijn.
- Het langste en belangrijkste hoofdstuk in Mumbo Jumbo is het eerste hoofdstuk 52 (er zijn er twee). Hierin lees je de tekst waar LaBas en Von Vampton naar op zoek zijn. Reed schrijft hier over de oorsprong van de westerse (en andere) beschavingen. Deze zouden allemaal beginnen in Egypte. Reed schrijft over Osiris, Isis en Set, over de oorsprong van het Jes Grew-virus en over Mozes en andere bijbelse figuren. Hij herschrijft de wereldgeschiedenis om Europa, Azië, Afrika en Amerika allemaal te herleiden tot een gemeenschappelijke beschaving.
Heftige cultuurkritiek
- In zijn herschreven wereldgeschiedenis verbindt Reed zijn verzonnen verleden met de Verenigde Staten van de jaren twintig tot zeventig. ‘Hij [Set] verlangde terug naar vroeger toen hij nog mensen kon bevelen. “Kom op, zet die strijdwagen aan de kant van de weg. Laat je rijbewijs zien,” dat soort dingen, weet je wel.’ Reed verwijst met deze passage over de mythologische Set naar Amerikaanse agenten. Toch is het niet louter maatschappijkritiek. ‘Kom hier jij, zei Set met zijn John Wayne-stem.’ Ishmael Reeds verzonnen geschiedenis is zowel absurdistisch als humoristisch. Net als Reeds focus op cultuur, is de bizarre draai die Reed aan de geschiedenis geeft erg creatief. Het zorgt ervoor dat het boek geen politiek manifest is, geen opgeheven vinger, niet hatelijk of neerbuigend. Mumbo Jumbo is bijzonder aangenaam om te lezen.
- Reed kritiseert kolonialisme, kunstroof en het westerse superioriteitsgevoel. Een blank personage zegt: ‘Het enige wat ze hebben in Haïti zijn mango’s en koffie. Met de drooglegging is koffie niet meer nodig en maar weinig mensen eten mango’s. Het heeft geen cultuur. Ik zag er geen enkel kanon, geen enkele kathedraal.’ De westerse kijk op cultuur en economisch gewin als drijfveer worden hier bespot. Ook op het Amerikaanse imperialisme uit Reed felle kritiek. ‘[Amerika] kijkt naar de Filipijnen en noemt hebzucht de nieuwe frontier. Het kijkt naar Zuid-Amerika en bemoeit zich met interne aangelegenheden. Piraterij wordt “handhaven van stabiliteit” genoemd. Als het Britse proza Churchilliaans is, is dat van Amerika de tabaksveiler.’ Verwacht veel cultuurkritiek wanneer je Mumbo Jumbo openslaat.