Tegenwoordig is het in academische kringen gebruikelijk dat filosofen en andere schrijvers uit het verleden alsnog worden afgerekend op uitingen of handelingen die in het licht van vandaag verwerpelijk zijn. Michel Foucault, een van de meest prominente denkers in de sociale en geesteswetenschappen, lijkt een uitzondering op die regel, constateert Daan H. Teer op EW Podium.
Daan H. Teer (1997) is liberaal humanist en schrijver. Hij is alumnus in de geesteswetenschappen aan University College Utrecht, waar hij onder meer taalkunde, geschiedenis, recht en journalistiek studeerde.
EW Podium publiceert opinies van jonge schrijvers, die vanuit eigen onderzoek, expertise of werkervaring bijdragen aan het debat. Plaatsing hoeft geen redactionele instemming te betekenen.
Het is inmiddels ruim een jaar geleden dat de Franse essayist Guy Sorman in een interview door The Sunday Times een grimmige getuigenis deed over Michel Foucault, een van de meest invloedrijke denkers van de twintigste eeuw. Tijdens zijn verblijven in Tunesië in de jaren zestig zou de ‘machtsfilosoof’ zich schuldig hebben gemaakt aan de verkrachting van Arabische jongetjes van rond de negen jaar oud. Hij ontmoette ze op de begraafplaats van het dorp Sidi Bou Said (dicht bij de hoofdstad Tunis) en had daar seks met hen op grafstenen. Om toestemming werd er nooit gevraagd, aldus Sorman.
Publiek geheim rondom de ‘god in Frankrijk’
Sorman verklaarde in hetzelfde interview dat menig journalist het schadelijke gedrag destijds waarnam, maar dat niemand erover durfde te publiceren, deels vanwege Foucaults status. ‘Hij was de filosoof-koning. Hij is als onze god in Frankrijk.’ Deze lugubere vertelling deed veel stof opwaaien in de internationale pers. Desalniettemin werd opgemerkt dat de verslaggeving binnen de Franse media gebrekkig bleef: een indicatie dat de beschreven zelfcensuur wellicht nog steeds bestond.
De zaak ontwikkelde zich verder toen het tijdschrift Jeune Afrique de bewoners van Sidi Bou Said interviewde over hun herinneringen aan Foucault. Een man beschreven als ‘het geheugen van het dorp’, vermeende dat hij geen pedofiel was, maar simpelweg verleid door jonge ‘efeben’ (jongemannen) van 17 of 18 jaar. Over de exacte reden van Foucaults uiteindelijke vertrek uit het dorp bleven zij het oneens. Ook de mate van affiniteit van de dorpelingen voor Foucault bleef in het stuk onduidelijk.
De dubbele standaard van de Franse intelligentsia
Toch weidde Sorman in een interview door de Argentijnse krant Clarin verder uit over het onderwerp. Foucault, de zoon van een succesvolle chirurg, was lid van de Franse elite, een ‘aristocraat van het Franse gedachtegoed’. De intelligentsia hield zich meestal niet aan algemene, volkse moraliteit: een dubbele standaard.
Meer van Daan Teer voor EW Podium: Wereldtrends zijn beter dan het nieuws doet vermoeden
Foucault had zijn misdaden in Frankrijk nooit durven plegen. Pas zodra hij kans zag in het buitenland, gedroeg hij zich als een ‘roofzuchtige, witte kolonist’: hij misbruikte Arabische jongens die vanwege hun asymmetrische machtspositie niet konden weigeren. Het was een vorm van imperialisme, vermeende Sorman. Chantal Charpentier, een andere aanwezige journaliste, bevestigde het omschreven beeld.
Het neokoloniale aspect terzijde, staat de vraag of het ging om kinderen of jongemannen nog steeds. Dit was echter niet de eerste keer dat de naam van Foucault viel in combinatie met pedofilie. Hij stond in de voorhoede van een petitie aan het Franse parlement in 1977, waarin werd gepleit voor de afzwakking van een wet die de seksuele meerderjarigheid zou verhogen tot 15 jaar. Foucaults commentaar: ‘Veronderstellen dat een kind […] niet in staat is tot toestemming is intolerabel, tamelijk onacceptabel.’ Indien geen dader van pedofilie, leek hij op zijn minst verdediger.
De zielsperikelen en machtsverlangens van Michel Foucault
De beschuldigingen sluiten aan bij een breder beeld van psychologische instabiliteit dat ontstaat uit zijn biografieën. Zijn gedrag als student wordt beschreven als intimiderend en megalomaan. Foucault automutileerde, deed meerdere zelfmoordpogingen en behing zijn slaapruimte met Francisco de Goyas etsen van oorlogsslachtoffers. Een andere biograaf beschrijft zijn voorliefde voor seksueel sadomasochisme, waaraan hij recreatief deelnam in de ondergrondse badhuizen van San Francisco. ‘Compleet, totaal genot is voor mij verbonden aan de dood,’ lichtte Foucault daarover toe.
In Foucaults filosofie stond het nietzscheaanse concept van de ‘wil tot macht’ centraal. Hij extrapoleerde dit naar instituties, seksualiteit en menselijke relaties in het algemeen. Een herinterpretatie van Foucaults oeuvre, in de wetenschap van zijn hypothetische wandaden, leidde Sorman tot afwijzing ervan. Toch vond hij niet dat Foucault zou moeten worden ‘gecanceld’. Zijn werk moest simpelweg worden gelezen vanuit contextueel begrip: wie de auteur was.
Meer over dit onderwerp: Nietzsche de dichter als wijsgeer
De auteur van dit artikel sluit zich daarbij aan. De Zwitserse psychiater Carl Jung schreef dat waar de liefde regeert, er geen wil tot macht bestaat, omdat de een de schaduw is van de ander. Foucault worstelde onbetwistbaar met zijn schaduw. Een studie daarvan kan inzicht verschaffen in hoe zijn machtsuniversalisme zich in de praktijk manifesteert, alsmede een waarschuwing zijn voor diegene die overweegt Foucaults overtuigingen in zijn of haar hart te integreren.
Foucault komt er gemakkelijk van af
Sormans open houding staat haaks op de benadering van menig modern intellectueel. Ter illustratie: een professor beschreef Aristoteles vier jaar geleden in The Washington Post als ‘de vader van wetenschappelijk racisme’. Er werd in 2020 openlijk gepropageerd dat een standbeeld van Voltaire in Parijs moest worden verwijderd vanwege onder meer zijn financiële banden met de slavenhandel. En Shakespeare paste volgens onderzoek door een Amerikaans onderwijstijdschrift mogelijk niet meer in het curriculum, omdat zijn werk ‘misogyne’ en ‘racistische’ ideeën bevatte. Aan de contextuele tijdgeest van de drie werd weinig aandacht besteed.
Dit roept vragen op rondom Foucault. Gezien zijn persoonlijke achtergrond heeft hij ‘de boze menigte’ met meer dan genoeg munitie voorzien om voorgoed geschoten en verslonden te worden. Daar komt de feministische kritiek bovenop dat zijn boek Geschiedenis van de seksualiteit seksistisch zou zijn, omdat het perspectief van de man erin centraal stond, leidend tot een omschrijving van vrouwen als secundair en slaafs. Diezelfde critici concludeerden desalniettemin veelal dat, ondanks zijn malversaties, Foucaults nalatenschap nooit mocht worden weggegooid. De aangegeven reden: zijn methodiek was simpelweg te waardevol.
Hoe ontspringt deze invloedrijke denker de dans?
Vanwaar de discrepantie? Aristoteles, Voltaire en Shakespeare worden vanwege hun gebreken binnen academische kringen dikwijls aangeduid als ouderwets, gedateerd of problematisch. Foucault werd in 2019 door Google gepeild als de meest invloedrijke geleerde ter wereld. Zijn ‘machtsdenken’ ligt nog altijd aan de grondslag van vele academische vakgebieden, vooral binnen de sociale en geesteswetenschappen. Hoe ontspringt hij de dans?
Het is mogelijk dat Foucaults aanhoudende prominentie simpelweg een consequentie is van de machtsverhoudingen die hij zelf zijn leven lang trachtte te omschrijven. De ideeën van Foucault woekeren diep en ver door de moderne universiteit. Veel huidige theorieën (en dus carrières) zijn uitgroeisels van zijn gedachtegoed. Dit betekent dat er institutioneel belang is bij zijn behoud. Maar, wie beweert op te komen voor de onderdrukten op aarde en zijn geloofwaardigheid wenst te behouden, zal ook Foucaults schaduw moeten uitlichten, ongeacht de machtige, witte man die hij moge zijn.