Wat heeft zich donderdag in Den Haag en daarna afgespeeld? Een reconstructie van de formatie

Vandaag, dinsdag 6 april, wordt de formatie hervat. Wat heeft het debat van afgelopen donderdag allemaal duidelijk gemaakt? Welke feiten zijn boven tafel gekomen en welke conclusies en lessen zijn te trekken? En wat is er sinds die donderdag gebeurd? Een reconstructie in 14 hoofdstukjes.

Een buitenlander die donderdag 1 april voor het eerst in Nederland arriveerde, moet zich hogelijk hebben verbaasd. Tijdens een langdurig en tumultueus deels nachtelijk debat waarbij een meerderheid van de Tweede Kamer de premier in feite buitenspel zette, ging het geen seconde over de grote problemen van het land.

Waar het die Witte Donderdag wel over ging, is door de beeldvorming vertekend. Niets is wat het lijkt. De beste samenvatting is wellicht dat premier Mark Rutte (VVD), verdacht van het cancellen van CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt, uiteindelijk zelf gecanceld is. En dat de formatie veranderde in een enorme puinzooi. De Witte Donderdag werd een Zwarte Donderdag.

Eén: De voorgeschiedenis

Het begint allemaal in 2011, toen de Tweede Kamer een einde maakte aan de regie van de Koning(in) bij de formatie. De Tweede Kamer zou die voortaan zelf ter hand nemen. Dat ging tot nu toe vrij soepel, soms voortvarend, soms tergend langzaam. Met de huidige formatie als treurig dieptepunt.

Het eerste kabinet dat onder leiding van de Tweede Kamer tot stand kwam, een coalitie van VVD en PvdA, werd in 2012 vrij snel geformeerd. Een succes dus. Het was ook het langstzittende kabinet sinds 1945 en het eerste kabinet sinds Kok I (1994-1998) dat zijn termijn vol maakte. Wel verloor de PvdA bij de verkiezingen van 2017 een record aantal van 29 zetels. Maar dat had waarschijnlijk weinig te maken met het (te) snel in elkaar timmeren van het kabinet vier jaar eerder.

Na die korte formatie van 2012 volgde in 2017 juist de langste formatie sinds de modernisering van de Grondwet in 1848. Een Koning(in) die de partijen kon aanmanen om in het landsbelang enige spoed te betrachten, werd gemist. Maar uiteindelijk trad op 26 oktober 2017 het kabinet-Rutte III aan, een coalitie van VVD, CDA, D66 en ChristenUnie, dat eveneens op een paar weken na zijn termijn volmaakte.

De derde formatie onder regie van de Tweede Kamer begon na de verkiezingen van 17 maart dit jaar. Vooral door toedoen van de Tweede Kamer zelf is deze formatie voorlopig geëindigd in een enorme puinzooi. In plaats van kalmte te bewaren, stortte de Tweede Kamer zich in een emotioneel en geïmproviseerd debat, dat ruim dertien uur duurde en waarbij alle vertrouwelijke stukken op straat kwamen te liggen.

Misschien was formeren onder regie van de Koning(in) zo slecht nog niet. Vertrouwelijkheid stond voorop en de bezoekjes aan het paleis zorgden voor de broodnodige afstand van het gewoel op het Binnenhof. Maar ‘met hangende pootjes’ weer aankloppen bij de Koning is uitgesloten, al zinspeelden de SGP en de CU daar tijdens het debat wel even op. De Kamer houdt het heft in handen, maar zal zich wel buigen over betere procedures.

Twee: De drie fases van de formatie

Aangezien in Nederland geen enkele partij bij de verkiezingen de meerderheid krijgt, is er na de verkiezingen een afkoelingsperiode nodig. In de campagnes zijn partijen en hun lijsttrekkers uiteraard onaardig tegen elkaar. Om elkaar weer onder ogen te kunnen komen en om een eventueel verlies te verwerken, is even tijd nodig. Dat is de eerste fase.

De tweede fase bestaat uit verkennen wie met wie wil. Veelal is dat een kwestie van afstrepen. Maar soms beginnen er besprekingen die partijen vervolgens met opzet laten vastlopen. Zo kan later niet het verwijt komen dat een partij is buitengesloten of dat een partij niet wilde meeregeren.

Als duidelijk is welke partijen de coalitie gaan vormen, beginnen de inhoudelijke onderhandelingen en wordt een regeerakkoord geschreven. De derde fase.

Drie: De aanleiding

Aan de eerste fase zijn de politici dit jaar nog nauwelijks toegekomen. De valse start kwam door het overhaaste en paniekerige vertrek uit Den Haag van verkenner Kajsa Ollongren (D66) op donderdag 25 maart. Ze was daar tijdens het debat van donderdag heel open over. In de Stadhouderskamer griste ze snel haar papieren bij elkaar, toen ze had vernomen dat ze positief was getest op corona. Gezien haar twee chronische  auto-immuunziekten was die paniek begrijpelijk.

Tijdens dat overhaaste vertrek werd Ollongren op het Binnenhof met haar papieren gefotografeerd. Zichtbaar was onder meer het zinnetje ‘Positie Omtzigt, functie elders’. Tijdens het debat vertelde Ollongren dat deze mededeling niet een samenvatting was van eerder gevoerde gesprekken met de zeventien fractieleiders, maar een door de ambtelijke staf geopperd aandachtspunt voor komende gesprekken met Rutte en Sigrid Kaag.

Ollongren, die verkenner was gemaakt door haar partijgenoot en D66-leider Sigrid Kaag, vertelde tijdens het debat dat zij en medeverkenner Annemarie Jorritsma (VVD) de stukken waarop het zinnetje prijkte pas die donderdagochtend 25 maart hadden ontvangen en nog niet hadden besproken. Dat kwam er ook niet meer van door het overhaaste vertrek van de D66-verkenner. Het zinnetje was niet gebaseerd op input van Ollongren en Jorritsma bij de ambtelijke staf, vertelden beiden tijdens het debat. Het betrof een suggestie van de ambtenaren zelf.

Vier: De ontkenning

Uiteraard ontstond die donderdag direct grote commotie. Het zinnetje ‘Positie Omtzigt, functie elders’ kreeg een enorme lading. Alsof een poging werd ondernomen het populaire CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt (‘PO’ in de formatiestukken) weg te promoveren. Wie had dat geopperd, wilde iedereen weten.

De faux pas van Ollongren leidde ertoe dat de twee verkenners hun opdracht nog diezelfde donderdag teruggaven aan de Tweede Kamer. En op 29 maart volgde nog een brief dat zij zich niet konden herinneren dat er over Omtzigt was gesproken.

Premier Mark Rutte liet mede namens Kaag diezelfde donderdagavond in een interview met de NOS en RTL weten dat hij en Kaag de naam van Omtzigt niet hadden genoemd. ‘Wij hebben in ieder geval het niet gehad over Pieter Omtzigt.’ Hij voegde daar (onhandig) aan toe dat er verder ‘niemand uitleg over gaat geven’.

Dat Ollongren, Jorritsma en Rutte zich, na het bekend worden van het zinnetje, niet konden herinneren over de positie van Omtzigt te hebben gesproken, vond de Tweede Kamer tijdens het debat ongeloofwaardig. Toch valt dit ‘geheugenverlies’ wel enigszins te verklaren. De zinsnede ‘functie elders’ stuurt het zoeken in het geheugen naar een gesprek over het wegpromoveren van Omtzigt.

Als dat gesprek er niet is geweest, kun je je het ook niet herinneren. Door het frame ‘functie elders’ herinner je vervolgens niet dat de naam van Omtzigt wel degelijk is gevallen, maar in een ander verband (ministerschap). Hoogleraar Douwe Draaisma, gespecialiseerd in het menselijk geheugen, vindt het beroep op geheugenverlies niet erg geloofwaardig, maar kon de mogelijkheid niet uitsluiten.

Vijf: ‘Ik heb niet gelogen’

Een week later bleek dat Omtzigt wel degelijk over de tong was gegaan in het gesprek dat Rutte op maandag 22 maart met Ollongren en Jorritsma had gehad. In het verslag daarvan dat donderdagochtend 1 april werd vrijgegeven, staat in een passage over de lastige positie van het CDA: ‘Wellicht is er meer tijd nodig. Als Wopke meer stemmen heeft dan Omtzigt, gaat dat helpen. Je moet wat met Omtzigt: minister maken.’

Het was dus toch Rutte geweest, wist iedereen toen. Hij had dus gelogen en hij had het een week lang voor zich gehouden.

Maar die conclusie was iets te snel, zei Rutte tijdens het debat later die dag. Hij ontkende te hebben gelogen tegen de NOS en RTL. Zijn geheugen had hem eenvoudigweg in de steek gelaten. Hij had er dan ook niet een week over gezwegen, pas die ochtend was hij door het verslag herinnerd aan wat hij over Omtzigt tegen de verkenners had gezegd.

En daar was niets geheimzinnigs aan, vertelde hij. Zijn opmerkingen hadden niets te maken met het wegpromoveren van een kritisch Kamerlid. Hij had tegen de verkenners slechts gezegd dat hij en de VVD geen blokkade zouden opwerpen tegen Omtzigt mocht het CDA hem voorstellen als minister in het nieuwe kabinet.

Rutte vond het nodig de verkenners dit te melden, zo vertelde hij in de Tweede Kamer, aangezien CDA-leider Wopke Hoekstra zo’n positie voor Omtzigt had geopperd in een interview met RTL op 12 maart, dus al tijdens de verkiezingscampagne. Hij had de kwestie ook al besproken met Hoekstra zelf. Er was dus niets geheimzinnigs aan.

Rutte verbond hieraan het argument dat hij geen enkel motief had gehad om te liegen tegen de NOS en RTL. Had hij zich herinnerd dat het over die ministerspost ging, dan had hij dat uiteraard tegen de verslaggever gezegd. De kwestie van een ministerspost voor Omtzigt was immers door het interview van Hoekstra met RTL een openbaar gegeven.

Zes: Liegen in commissie

Dat ook Jorritsma en Ollongren zich niet herinnerden dat de naam Omtzigt was gevallen, maakt de verdediging van Rutte alleen maar sterker. Blijkbaar was het geen grote, relevante kwestie in het gesprek. Maar daar wilde de Tweede Kamer niet aan. Onuitgesproken hing de veronderstelling in de lucht dat de drie onder één hoedje speelde. Dat ze het zo hadden afgesproken.

Met welk motief dit zou zijn gebeurd, maakten de andere fractieleiders niet duidelijk. Bij Jorritsma, een VVD’er immers, kun je je zo’n geheime afspraak (met enige moeite) nog voorstellen. Maar waarom zou Ollongren van D66 dat doen? Waarom zou zij hierover liegen?

Kaag schoot haar partijgenoot geen enkele keer te hulp. Haar harde woorden voor Rutte tijdens het debat, golden uiteraard net zo goed voor Ollongren, die immers ook ‘gelogen’ had. Welke gevolgen dit heeft voor de relatie van de laatste met Kaag, haar partijleider en collega in de ministerraad, is nog niet bekend.

Zeven: ‘Je moet wat met Omtzigt: minister maken’