Hoe EU geopolitieke belangen verwaarloosde

‘De Europese geopolitieke vakantie is voorbij.’ Een observatie die je in 2022 alom tegenkwam. Kranten schreven het, hoogleraar eigentijdse Europese geschiedenis Mathieu Segers zei het. De gevatte formulering was op 22 februari 2022 geïntroduceerd door Manfred Weber, leider van de christen- democratische EVP-fractie in het Europees Parlement.

Vakantie? Deed Europa niet aan geopolitiek voordat de Russische president Vladimir Poetin Oekraïne binnenviel? Misschien is het goed om eerst de vraag te beantwoorden: wat is geopolitiek?

Begrip gemunt door de Zweedse onderzoeker Rudolf Kjellén

Het begrip – een combinatie van geografie of geologie én politiek – is gemunt door de Zweedse onderzoeker en politicus Rudolf Kjellén, in of net na 1920. Geopolitiek was in zijn ogen ‘de leer van de staat als geografisch organisme of als ruimtelijk fenomeen’. Van Dale maakt daar nu van: ‘de wetenschap van de invloed van de aardrijkskundige gesteldheid op staatkundige vraagstukken’. Meer dan als wetenschap of leer wordt geopolitiek nu gezien als beleid: ‘het streven om bepaalde politieke doelen te bereiken op basis van geografisch gefundeerde argumenten’.

Het belangrijkste doel van een staat, of blok van staten zoals de Europese Unie, is het welbevinden van de eigen bevolking en/of de machthebbers en het handhaven van de gewenste doctrines. Dat geldt voor China, Rusland, de Verenigde Staten én de Europese Unie.

De geopolitieke uitgangspunten leiden dan tot wat de Belgische hoogleraar Sven Biscop in zijn boek Hoe de grootmachten de koers van de wereldpolitiek bepalen (2021) een grand strategy noemt: ‘de vitale doelstellingen die een staat moet bereiken om het voortbestaan van zijn samenleving (zijn way of life) te garanderen’.

Geopolitiek is vaak een kwestie van een oogje toeknijpen

De vitale doelstellingen hangen ook samen met geografie en geologie. Voor een groot land met relatief weinig toegankelijke zee (Rusland) is het bijvoorbeeld van vitaal geopolitiek belang om ijsvrije havens te hebben. De Krim, Odessa: zij bieden havens die de Russen ook in de winter in staat stellen hun agrarische producten en bodemschatten over de wereld te verspreiden en noodzakelijke goederen het land binnen te brengen.

Met wat landen zoals Rusland en China in de bodem hebben (gas, olie, lithium, uranium en zo verder) kan ook geopolitiek worden bedreven. Je kunt andere landen van je afhankelijk maken, waardoor zij niet snel de strijd aanbinden. Doen ze dat wel, dan stopt de export.

Voor landen met relatief weinig bronnen (de EU) is het van levensbelang om goede contacten en contracten te hebben met landen die wel beschikken over grondstoffen en energiebronnen. Dus is geopolitiek vaak ook een kwestie van een oogje toeknijpen – iets waar Europa te lang goed in was: passieve geopolitiek.