Trump bijna ex-president; essentiële vragen resteren

Drie dagen voor het chaotische vertrek van Donald Trump resteren bij Philip van Tijn twee essentiële vragen over de Amerikaanse democratie: is de Grondwet toe aan een herziening? En hoe heeft Trump het na een redelijk succesvolle eerste helft van zijn presidentschap zó kunnen verstieren?

Op het moment dat ik dit schrijf, is de wereld nog ruim drie etmalen verwijderd van de troonswisseling in de Verenigde Staten. Daarover is, eerst voorafgaande aan de verkiezingen, toen tijdens, vervolgens in de nasleep en ten slotte bij de bestorming van het Capitool, wel ongeveer alles gezegd, op papier, elektronisch en digitaal. Ooit zal iemand uitrekenen hoeveel hectare bos hiervoor is gekapt en hoeveel CO2 de lucht in is gegaan. Maar ondanks al die gekapte bomen zit ik met twee vragen die niet zijn beantwoord.

Democratieën kunnen tot dictaturen vervallen

Ik ben lid van een discussieclub met een aantal mensen die allemaal alfabeet zijn en ook wel eens nadenken. Twee jaar geleden, halverwege Trumps (eerste) termijn, hield één van de leden een lezing op basis van het boek How democracies die, dat toen net was uitgekomen. Niet de minsten, de twee Harvard-professoren Steven Levitsky en Daniel Ziblatt, beschrijven in dat boek hoe democratisch gekozen leiders geleidelijk het democratisch proces (kunnen) ondermijnen om hun macht te vergroten. Aanleiding is het presidentschap van Donald Trump, die in 2018 al van alles deed dat volgens menigeen niet strookte met de functie en positie van een gekozen Amerikaanse president. Als referentie analyseren de auteurs hoe het ooit fout is gegaan in een aantal Europese en Latijns-Amerikaanse landen.

In de daarop volgende discussie reageerde ik terughoudend. Dat had op zichzelf niets met Trump te maken, maar ik stelde dat je labiele Latijns-Amerikaanse democratieën die tot een dictatuur werden omgevormd niet kan en mag vergelijken met de Verenigde Staten. En dat geldt al helemaal voor Rusland dat in feite nooit een democratie is geweest of voor Italië in 1922, toen Mussolini de macht greep in de naweeën van de Eerste Wereldoorlog, laat staan Duitsland in 1933, vernederd in diezelfde oorlog en uitgehold door de Grote Depressie en met een Weimarrepubliek als zwakke staatsrechtelijke basis.

Nee, dan de Verenigde Staten, waarvan ik de ontstaansgeschiedenis en de Constitutie al lang geleden bestudeerde. En zonder dat ik ooit een Amerika-groupie werd – het type waarmee de talkshows zijn gestoffeerd – kreeg ik wel een diepe bewondering voor de wijze waarop die jonge republiek aan het einde van de achttiende eeuw haar zaakjes had ingericht. (Even terzijde: dat gigantische Capitool is ook rond 1800 gebouwd, toen Amerika dertien staten telde met in totaal vier miljoen inwoners – een beetje megalomaan zijn die Amerikanen altijd geweest, zij het dat het later is uitgebreid.)

Is de Amerikaanse Grondwet nog sterk genoeg of te sleets geworden?

De Constitutie van 1787 lijkt briljant in elkaar te zitten: een prachtig systeem van presidentsverkiezingen, een schitterend evenwicht tussen de samenstelling van de Senaat en het Huis van Afgevaardigden, een sluitende scheiding van de wetgevende, de uitvoerende en de rechtsprekende macht, de zogeheten trias politica. Natuurlijk is daar in de loop van ruim twee eeuwen wat sleet op gekomen en zijn er ongerechtigheden aan het licht getreden.

Zouden wij het pikken als in de Eerste Kamer evenveel vertegenwoordigers uit Zeeland, met 383.000 inwoners, zitten als uit Zuid-Holland, met 3.670.000 inwoners? In de Amerikaanse Senaat zitten twee afgevaardigden van Californië (37 miljoen inwoners) en ook twee van Wyoming (563.000 inwoners). Maar in de kern functioneert in de Verenigde Staten alles staatsrechtelijk en juridisch zoals dat in 1786-1787 is bedacht. Aan de Constitutie, de Grondwet, is geen letter veranderd; wel is zo nu en dan een aanvulling toegevoegd, een amendement, maar dat zijn er in al die jaren maar 27, met een paar heel belangrijke erbij, dat wel.