Het weerbare recht negeert morele en maatschappelijke druk

27 mei 2022Leestijd: 4 minuten
Portret van Julio Poch en advocaten Geert-Jan en Carry Knoops. Foto: ANP / Hollandse Hoogte / Robin Utrecht.

Recht en een opgeklopt verhaal horen niet bij elkaar. Maatschappelijke en morele druk kunnen tot onrecht leiden, zoals de zaak tegen de Argentijnse piloot Julio Poch bewijst. Het recht moet nooit worden verward met politieke of zelfs ethische verlangens, schrijft Afshin Ellian.

Afshin Ellian

Prof.mr.dr. Afshin Ellian (Teheran, 1966) is hoogleraar encyclopedie van de rechtswetenschap en wetenschappelijk directeur van het Instituut voor Metajuridica aan de rechtenfaculteit van de Universiteit Leiden. Hij schrijft wekelijks onder meer over de idealen en vrijheden van de westerse cultuur.

Het verwerpen van een gebeurtenis of situatie op morele gronden kan ons verblinden voor de nuance, voor de kleine details die onontbeerlijk zijn voor een rechtvaardig oordeel. Vrouwe Justitia heeft daarom een blinddoek om, opdat ze ondanks de afschuwelijke aard van een gebeurtenis onbevooroordeeld naar alle partijen luistert. Een rechterlijke dwaling of onrechtvaardig oordeel over een persoon is een ernstige aantasting van het recht. Het rechtsgevoel van velen zal daarmee worden beschadigd.

Indrukwekkend boek Peter van Koppen over dubieuze zaken

Peter van Koppen, een befaamde rechtspsycholoog en sinds enkele maanden emeritus hoogleraar, hield donderdag 17 maart dit jaar zijn afscheidsrede in Amsterdam, getiteld De ijzeren regels van goud bewijs. Over Rechtspsychologie en een Eerlijk Strafproces. Al in 1992 schreef hij met Willem Albert Wagenaar en Hans Crombag een indrukwekkend boek over dubieuze zaken in de strafrechtspleging. Het ging daarin om strafzaken waarin het bewijs aan alle kanten rammelde en de verdachten toch werden veroordeeld.

In het Nederlandse rechtssysteem zijn de rechters in de eerste en tweede aanleg volkomen vrij bij het waarderen van bewijsmateriaal. De Hoge Raad toetst slechts marginaal, omdat het aan de feitenrechter is om de bewijsstukken te beoordelen. Daardoor kunnen weleens fouten worden gemaakt die tot een rechterlijke dwaling leiden. Terecht merkt Van Koppen op dat ‘formeel redeneren knelt als het om waarheidsvinding gaat. Waarheidsvinding, vaststellen wat er werkelijk is gebeurd, is niet primair een juridische activiteit, maar een activiteit die volgens gangbare erkende wetenschappelijke normen moet plaatsvinden.’ Hier komen we bij de achilleshiel van een juridisch oordeel.

Rechtsstaat moet individu beschermen tegen almachtige overheid

De strafrechtelijke waarheidsvinding begint met opsporing. Maar juist in deze fase hebben de advocaten, en daardoor de verdachten, vaak weinig in te brengen. Pas tijdens de terechtzitting wordt de rol van de verdachte en zijn advocaat van cruciaal belang, terwijl via opsporing al een compleet dossier is opgebouwd. Een eerlijk proces is een kernelement van de rechtsstaat om een individu te beschermen tegen de almachtige overheid.

Groot probleem bij de waarheidsvinding zijn de maatschappelijke en morele druk op politie en justitie. Het is zorgwekkend dat naar aanleiding van de discussie over grensoverschrijdend gedrag activisten en sommige politici pleiten voor een wetswijziging om de bewijslast bij dit soort zedenzaken lichter te maken door de delictsomschrijving ruimer op te stellen. Wanneer je een delictsomschrijving ruimer opstelt en de bewijsvoering verdunt, wordt de kans aannemelijker dat dit leidt tot een onrechtvaardig oordeel en de veroordeling van onschuldigen. Strafrechtspleging moet niet als instrument dienen bij een arbeidsconflict, of bij wraakneming in de persoonlijke sfeer.

Bekendste slachtoffer morele politieke druk in het recht is Julio Poch

Dan is er nog de morele druk op strafrechtspleging. Het bekendste slachtoffer van morele politieke druk is Julio Poch. De Nederlands-Argentijnse piloot werd in 2009 gearresteerd op verdenking van schending van mensenrechten ten tijde van de militaire junta in Argentinië. Poch werd ervan verdacht tegenstanders van de Argentijnse dictatuur uit het vliegtuig te hebben gegooid. In elk geval werd gesteld dat hij als piloot daaraan zou hebben meegewerkt.

Lees ook dit commentaar van Robbert de Witt uit 2020: Zaak-Poch wordt steeds pijnlijker voor justitie

Zijn advocaten Geert-Jan Knoops en Carry Knoops-Hamburger hebben daarover een indrukwekkend boek geschreven: Operatie Raaf. De dubieuze rol van de Nederlandse staat in de zaak-Poch. Dit boek is het gedetailleerde relaas van de tragische aanhouding van Poch tot aan hoe zijn zaak eindigde in een Argentijnse rechtszaal.

De verdachtmaking begon met een bewering van twee Nederlandse collega’s van Poch, die ten tijde van zijn arrestatie piloot was voor Transavia. Daarna zien we hoe de Nederlandse overheid op allerlei niveaus haar macht heeft aangewend om Poch veroordeeld te krijgen. Waar kwam dit vurige verlangen vandaan? Dat werd ingestoken door de morele gedrevenheid internationale misdadigers op te sporen en te vervolgen. Hier bracht morele druk onmiskenbaar onrecht voort.

Niemand is tegen de opsporing van mensenrechtenschenders of oorlogsmisdadigers als zij zich in Nederland bevinden. Dat geldt ook voor verkrachters en moordenaars. Tegelijkertijd willen rechtschapen mensen niet dat onschuldige burgers worden vervolgd of veroordeeld. Poch zat van 2009 tot 2017 vast. Hij was beschuldigd van een ernstig delict. Hij en zijn familie hadden hierdoor geen leven meer. Geluk bij een ongeluk was dat hij aan Argentinië was uitgeleverd. Daar zijn de rechters strenger dan de Nederlandse overheid.

Scoringsdrang en morele druk kunnen leiden tot rechtelijke ongelukken

Poch is uiteindelijk volledig vrijgesproken. Niet omdat er te weinig bewijs tegen hem was. Nee, hij is gewoon onschuldig. De Argentijnse rechters kondigden zelfs aan aangifte van meineed te willen doen tegen de Nederlandse piloten die Poch hebben beschuldigd van betrokkenheid bij dodenvluchten.

Dit moet een waarschuwing zijn voor toekomstige processen tegen personen die worden beschuldigd van mensenrechtenschendingen of oorlogsmisdaden. Scoringsdrang en morele druk kunnen ernstige rechtelijke ongelukken veroorzaken. Terecht komen advocaten Geert-Jan en Carry Knoops tot de conclusie dat het recht in de zaak tegen Poch is misbruikt.

Opsporingsambtenaren moeten ongevoelig zijn voor morele en maatschappelijke druk. Het weerbare recht negeert morele en maatschappelijke druk.