Je zou het niet zeggen, maar ooit was Nederland vrijheidslievend

Zowel liberalen als christenen en socialisten waren vroeger doodsbenauwd voor een oppermachtige overheid. Des te merkwaardiger dat die overheid er dan toch is gekomen, schrijft Roelof Bouwman.

De Nederlandse advocaat, dichter, historicus en veelzijdig geleerde Willem Bilderdijk (1756-1831) liet een indrukwekkend oeuvre na. Onderdeel daarvan zijn ook de dichtregels ‘In ’t verleden / Ligt het heden / In het nu wat worden zal.’ Het is een tegeltjeswijsheid geworden, die – zoals dat hoort bij tegeltjeswijsheden – slechts zelden wordt tegengesproken.

Toch is continuïteit lang niet altijd het eerste wat opvalt als we het verleden en het heden naast elkaar leggen. Sterker nog: in het licht van onze geschiedenis wordt het heden soms totaal onbegrijpelijk.

Afkeer van staatsmacht bij liberalen, christen- en sociaal-democraten

Dat geldt misschien wel heel in het bijzonder voor onze politieke geschiedenis. Van oudsher wordt het aanzien daarvan bepaald door drie stromingen: het liberalisme, de christen-democratie en de sociaal-democratie. Ze ontstonden in de loop van de negentiende eeuw en tegen het einde van die eeuw ontwikkelden zich binnen deze stromingen de eerste politieke partijen.

Tussen die partijen bestonden fundamentele inhoudelijke verschillen. Maar er was ook een fundamentele overeenkomst: hun afkeer van te veel staatsmacht.

Om met de liberalen te beginnen: die huldigden in de negentiende eeuw het grondbeginsel van het individualisme. De staat had vooral de taak om de ‘onvervreemdbare rechten’ van burgers te beschermen: vrijheid, leven en eigendom. In het bijzonder de economie diende zo veel mogelijk verschoond te blijven van overheidsbemoeienis. Wanneer iedere burger in vrijheid zijn eigen belangen kon najagen en daarbij niet werd belemmerd van boven af, zou de maatschappij zich als vanzelf op de meest gezonde wijze ontwikkelen.