Over Albergens onmacht en ‘take back control’: hoe centralisatie maar doorgaat

Het kabinet-Rutte IV trekt steeds meer macht naar zich toe. Ten koste van de provinciale en gemeentelijke democratie. Deze centralisatie staat niet op zich. Nuttige economische centralisering heeft van bestuurlijke centralisering een gewoonte gemaakt, schrijft Jelte Wiersma.

Albergen krijgt een asielopvang. Dat de dorpsbewoners op zijn minst sceptisch zijn en de gemeente tegen, maakt niet uit. Het kabinet-Rutte IV heeft bij monde van asielstaatssecretaris Eric van der Burg (VVD) besloten dat de democratische macht die de gemeente geniet, aan de kant moet worden geschoven. Dat mag Van der Burg doen, want Nederland is een eenheidsstaat. Den Haag bepaalt hoeveel en welke macht provincies en gemeenten hebben.

Albergen staat niet op zich. Het kabinet-Rutte II hevelde de jeugdzorg over naar de gemeenten, met fors minder geld dan Den Haag zelf altijd nodig heeft gehad. Maar belangrijker: de gemeenten mochten niet zelf kiezen hoeveel jeugdzorg zij zouden bieden. Dat is nationaal vastgelegd in een wet. Gemeenteraden kunnen niet kiezen om bijvoorbeeld minder belasting te heffen en minder jeugdzorg aan te bieden. Sterker nog: de jeugdzorgplicht die het Rijk oplegt, is zo ruim dat gemeenten gedwongen zijn geld uit andere budgetten zoals voor gemeentelijke wegen te korten en de belastingen te verhogen. Zo is de gemeente op jeugdzorggebied een uitvoeringsinstantie geworden van een wettelijke verplichting en is de gemeentelijk budgettaire speelruimte verkleind. Deze overheveling wordt in Den Haag decentralisatie genoemd, maar is het tegenovergestelde. De macht – geld en wetten – is volledig in Haagse handen. De gemeentemacht is verwaterd.

Mede doordat die jeugdzorg en andere rijksverplichtingen die gemeenten opgedrongen krijgen zo duur en ingewikkeld zijn, wilde het ene na het andere kabinet-Rutte gemeenten herindelen en komen tot gemeenten van gemiddeld zo’n 100.000 inwoners. Herindelen is ambtenaren- en politici-taal voor fuseren. Groter zou sterker en goedkoper betekenen. Goedkoper is het zeker niet, zo toonde promovendus Thomas Niaounakis van de Technische Universiteit Delft in 2021 aan. Hij onderzocht veertig fusies en concludeerde dat burgers bijna altijd meer geld kwijt zijn en dat de ideale grootte voor een gemeente niet bestaat.

Rutte IV fietste bij stikstof met grof geweld door provincieproces heen

Naast asiel en jeugdzorg laat ook de stikstofkwestie een centralisatie zien. Een EU-wet die door Den Haag nog eens is verzwaard, moet door de provincies worden uitgevoerd. Daar komt het in het kort op neer. De provincies wilden dat wel, maar dan ook het geld en de vrijheid om regionaal maatwerk te bieden. Dat vond Rutte IV niet zo’n goed idee en fietste met grof geweld – het Regeerakkoord en daarna de stikstofkaart van minister voor Natuur en Stikstof Christianne van der Wal (VVD) – door het delicate proces heen dat de provincies al waren begonnen.

Een aantal observaties kan worden gedaan over deze centraliseringstrend.

De belangrijkste is misschien wel dat centralisering een gewoonte is geworden. De wereld globaliseerde de afgelopen decennia, vooral economisch. Deze centralisering kwam tot stand binnen de Wereldhandelsorganisatie, de Europese Unie en nog zo wat. Telkens ging het daarbij om te komen tot internationale standaarden voor producten, rechtspraak en het afbouwen van douanetarieven.

Thatchers inzicht: EU-integratie economie leidt overal tot centralisatie

Op de slippen daarvan is nog veel meer gecentraliseerd. Milieuregels en arbeidsregels, grenzen voor personen moesten open, er kwam een munt enzovoort. De democratische speelruimte voor nationale regeringen is daardoor verminderd. Want liggen die internationale regels eenmaal vast, dan is daar weinig meer aan te doen. De Britse premier Margaret Thatcher ontdekte dat. Zij was groot voorstander van de Europese integratie, want dat zag zij als een manier om af te komen van protectionisme en tot economische groei komen.