Henry Kissinger behoort zonder twijfel tot de briljantste mannen van zijn tijd. Hij diende van 1973 tot 1977 de presidenten Richard Nixon en Gerald Ford als minister van Buitenlandse Zaken, en is de auteur van tientallen werken over het Amerikaanse buitenlandse beleid en over zijn eigen plaats in de wereld.
Lees ook over Kissingers voorganger William Rogers (1969-1973) en opvolger Cyrus Vance (1977-1980)
Daarnaast is er zo langzamerhand een hele bibliotheek volgeschreven over het wedervaren van deze vluchteling uit Duitsland, die ongeveer even hard wordt verafgood als veracht. Vaak door één en dezelfde persoon. Kissinger heeft zich gedurende zijn hele loopbaan bewogen tussen uitersten, tussen bewondering en misprijzen.
Als de meest objectieve biografie tot nu toe geldt Kissinger (1992) van de hand van Walter Isaacson, destijds verbonden aan het weekblad Time. Kissinger, aldus Isaacson, is een extreem complexe man.
Hij manipuleerde de twee landen (China en de Sovjet-Unie) die de supermacht Amerika bedreigden op dezelfde manier als hij zijn concurrenten in de strijd om aandacht van Nixon tegen elkaar opzette, zodat hij zijn geprivilegieerde positie kon handhaven. En Kissinger sloot de Zuid-Vietnamese president Nguyen Van Thieu uit van de Amerikaanse vredesonderhandelingen met Noord-Vietnam zoals hij leden van zijn staf bij de Nationale Veiligheidsraad op een zijspoor schoof voordat zij een plaats op het voorbalkon van de macht konden veroveren.
Geboren Duitser
Henry Kissinger werd op 27 mei 1923 als Heinz Alfred geboren in het Zuid-Duitse Fürth uit joodse ouders. Omdat zij de ‘bruine wolken’ aan de horizon maar al te goed konden duiden, verhuisde het gezin in 1938 naar New York. Onmiddellijk nadat hij in 1943 Amerikaans staatsburger was geworden, onderbrak Kissinger zijn studie accountancy en nam hij dienst in het leger. Daar werd hij tolk. In dat verband zag hij zijn oude vaderland terug.
Kissinger heeft zijn hele leven een zwaar Duits accent behouden. Met hem vergeleken was prins Bernhard een nachtegaaltje. Bij zijn persconferenties als Nationaal Veiligheidsadviseur van Nixon, verbood de staf van het Witte Huis dat er geluidsopnamen werden gemaakt. De boeren in Kansas en Nebraska zouden eens aanstoot kunnen nemen aan dat gruwzame on-Amerikaanse accent.
Tijdens een bezoek in 1973 van de Israëlische premier Golda Meir en haar minister van Buitenlandse Zaken Abba Eban aan de Verenigde Staten, zou Nixon tegen haar hebben gezegd: ‘Grappig, we hebben beiden een joodse minister van Buitenlandse Zaken.’ ‘Klopt,’ antwoordde Meir, ‘maar die van mij spreekt Engels.’
Raadgever van Rockefeller
Na de oorlog voltooide Kissinger aan Harvard een studie politieke wetenschappen en begon hij spoedig aan diezelfde universiteit te doceren. Zijn dissertatie A World Restored: Metternich, Castlereagh and the Problems of Peace 1812-1822 vormde de basis van zijn eerste boek.
Kissinger was doordrongen van het bestaan van een aantal historische constanten. Als overtuigd realpoliticus moest hij niets hebben van de idealistische oprispingen in het Amerikaanse beleid. De buitenlandse politiek diende uitsluitend het eigenbelang van de natie.
Halverwege de jaren vijftig van de twintigste eeuw kwam Kissinger in contact met Nelson Rockefeller, de vooruitstrevende Republikeinse gouverneur van de staat New York, die veelvuldig maar steeds tevergeefs heeft meegedongen naar het presidentschap. Kissinger werd diens belangrijkste raadgever op het gebied van buitenlandse zaken.
Gematigd over kernwapens
Het was Rockefeller die, nadat Nixon in 1968 de verkiezingen had gewonnen, beide mannen met elkaar in contact bracht. Bij die gelegenheid bood de nieuwe president Kissinger de positie van National Security Advisor (NSA) aan. Daarmee verwierf Kissinger zich als hoogste veiligheidsadviseur een bureau in het Witte Huis.
Vanaf het begin van zijn loopbaan heeft Kissinger zich beziggehouden met kernwapens. Al in 1957 publiceerde hij er een boek over. Daarin verwierp hij de vergeldingstheorie van de regering-Eisenhower. Die kwam erop neer dat als een land werd aangevallen met atoomwapens, het slachtoffer met behulp van atoomwapens de aanvallende partij totaal van de aardbodem mocht wegblazen. Te weinig verfijnd, vond Kissinger, die echter een beperkt gebruik van atoomwapens niet uitsloot.
Hollywood wist er wel raad mee. In de film Dr. Strangelove (1964) speelt Peter Sellers een gek geworden Duitse atoomgeleerde in een rolstoel. Op de dozen met atoomwapens stond handle with care (voorzichtig). Geen bioscoopbezoeker kon het zijn ontgaan wie voor de Duitse atoomfysicus model had gestaan.
Volmaakte hoveling van Nixon
Kissinger was het eens met de visie van John Foster Dulles, minister van Buitenlandse Zaken onder Dwight Eisenhower, dat de Sovjet-Unie een dodelijk gevaar vormde. Het ging hem er uitsluitend om de beste manier te vinden die dreiging te weerstaan.
Toen Kissinger in 1968 toetrad tot de regering van Richard Nixon als Nationaal Veiligheidsadviseur, trof hij een president die weinig ophad met de mannen in streepjespak van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Nixon, die zichzelf terecht kwaliteiten op dat gebied toedichtte, wenste het buitenlands beleid strak in eigen hand te houden. Kissinger, de volmaakte hoveling, kon zich daar goed in vinden. Beiden ecarteerden binnen de kortste tijd William Rogers, de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken.
Rogers mocht als oude kennis van Nixon nog wel een enkele keer met zijn baas lunchen (Kissinger mocht dat als jood nooit), maar moest verder volstaan met het ter hand nemen van het Midden-Oostenbeleid. Nixon achtte Kissinger daar, gezien zijn afkomst, minder geschikt voor. Rogers mocht zich voorts wijden aan de reorganisatie van zijn departement. Een taak met het politieke gewicht van een apenootje.
Machtswellusteling
Kissinger, die veel energie stak in dit gekuip op hoog niveau, trok bijna alle belangrijke dossiers naar zich toe.
De belangrijkste daarvan betroffen de afwikkeling van de verloren oorlog in Vietnam, de detente met de Sovjet-Unie, en het aanknopen van banden met de leiders van de Volksrepubliek China.
Met enige overdrijving kan worden gezegd dat Kissinger over elke onderhandeling die hij ooit heeft gevoerd wel een boek heeft geschreven. Dichter bij de bron is haast niet mogelijk, veel subjectiever ook niet.
Einde van een tijdperk
In Ending the Vietman War beschrijft Kissinger hoe het uiteenvallen van de consensus over de buitenlandse politiek die tot stand was gebracht door meesters in het diplomatieke spel, zoals zijn verre voorganger Dean Acheson, als een ramp moest worden beschouwd.
Dat uiteenvallen was in volle gang toen Nixon en Kissinger in 1968 aan de macht kwamen. Amerika was in het Vietnamese moeras verzeild geraakt om morele redenen, waarvan Kissinger geen heil verwachtte. Dit alles vanuit het geloof dat alleen de Verenigde Staten zo bijzonder waren dat ze de rest van de wereld vrijheid en democratie als het ware konden opleggen.
Drie jaar voordat Kissinger tot de regering toetrad, kwam hij voor het eerst fysiek in contact met Vietnam. Op uitnodiging van zijn oude vriend Henry Cabot Lodge, die toen ambassadeur in Saigon was, maakte hij in 1965 en 1966 tochten door het land.
Kritiek over handelen in Vietnam-oorlog
Kissinger raakte ervan overtuigd dat militaire overwinningen nutteloos waren, tenzij ze tot een politieke situatie konden leiden die de terugtrekking van de Amerikaanse troepen zou kunnen doorstaan. Nixon had in 1968 een eervolle vrede (peace with honor) beloofd. Het aantal Amerikaanse troepen werd teruggebracht, de Zuid-Vietnamese krijgsmacht uitgebreid en verbeterd.
Kissinger speelde de hoofdrol bij de geheime bombardementen op Cambodja, dat als doorvoerroute diende voor de Vietnamese communisten. De auteurs Christopher Hitchens en William Shawcross brandmerkten hem hierom als een medeplichtige aan oorlogsmisdaden. Volgens onderzoeksjournalist Seymour Hersh liegt Kissinger zoals andere mensen ademen.
Toen de oorlog in Vietnam niet te winnen bleek en het aantal gesneuvelde militairen gestaag toenam, werd Kissinger door de aanzwellende protestbeweging voor oorlogsmisdadiger uitgemaakt. Een Raspoetin achter de troon van Nixon.
Nobelprijs voor Kissinger
In januari 1973 bereikten Kissinger en zijn Noord-Vietnamese ambtgenoot Le Duc Tho in Parijs een vredesregeling, waarvoor beiden dat jaar de Nobelprijs kregen. Het was een toekenning die menig wenkbrauw deed fronsen. Zuid-Vietnam ging op in het communistische Noorden. Het gevreesde domino-effect van de Amerikaanse nederlaag in Vietnam manifesteerde zich vervolgens niet zozeer in de omringende landen, maar wel als de veel grotere vrijheden die de Sovjet-Unie zich in Afrika en in Afghanistan permitteerde. De geloofwaardigheid van Amerika kwam steeds meer op het spel te staan.
Maar lang voordat het eindspel over Vietnam was afgewikkeld, was het Kissinger duidelijk geworden dat de communistische wereld geen hechte eenheid vormde. De Sovjet-Unie en China verkeerden vrijwel op voet van oorlog met elkaar, zozeer zelfs dat voorzitter Mao Zedong al zijn ministers, behalve zijn beste man en rechterhand Zhou Enlai, om veiligheidsredenen naar provinciesteden stuurde.
In 1971 ondernam de Nationaal Veiligheidsadviseur een geheime reis naar China, dat sinds 1949 in feitelijke afzondering van het Westen had geleefd. Minister van Buitenlandse Zaken William Rogers werd hierover pas na het opstijgen van het vliegtuig naar Peking in kennis gesteld.
Nederlandse betrekkingen
Op het moment dat William Rogers plaatsmaakte voor zijn opvolger Henry Kissinger, was er in Nederland zojuist een nieuw kabinet aangetreden: het linkse kabinet-Den Uyl. Voor het eerst in de geschiedenis werd het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken geleid door een socialist, Max van der Stoel (PvdA) – iets wat de Amerikanen met vrees tegemoetzagen. De vrees bleek achteraf niet onterecht. Onder Kissinger en Van der Stoel ontstond een groot verschil in politieke oriëntatie tussen Nederland en de Verenigde Staten. Het progressieve kabinet-Den Uyl streefde vooral vrede en veiligheid in de wereld en aandacht voor mensenrechten na. Washington was meer gericht op een sterk – militair – blok tegenover de communistische Sovjet-Unie. Ondanks deze uiteenlopende intenties tussen de Verenigde Staten en Nederland op regeringsniveau, wist Van Der Stoel de relatie met Kissinger overeind te houden.
De moeizamere Nederlands-Amerikaanse betrekkingen kwamen als eerste tot uiting bij de opstelling van een nieuwe trans-Atlantische verklaring. Bij zijn aantreden in januari had Kissinger het jaar 1973 uitgeroepen tot Year of Europe. Kissinger riep de West-Europese bondgenoten op tot nieuwe trans-Atlantische verklaring, maar kreeg tot zijn verontwaardig weinig reactie. Nederland was de enige uitzondering. Joseph Luns (KVP) – op dat moment secretaris-generaal van de NAVO – was de eerste Europeaan die het initiatief verwelkomde. ‘Unfortunately, he represented no government,’ stelde Kissinger achteraf. Max van der Stoel, die wel de Nederlandse regering vertegenwoordigde, kwam snel met een reactie. Binnen een week na zijn aantreden als minister in mei 1973 stuurde hij een concepttekst voor een gezamenlijke reactie aan zijn Europese ambtgenoten. Hoewel Van der Stoel hiermee zijn bereidheid toonde tot samenwerking met de Amerikanen, sloot het voorstel inhoudelijk totaal niet aan bij de Amerikaanse ideeën over de toekomst van de trans-Atlantische relatie.
Niet alleen de Nederlands-Amerikaanse, maar ook de Europees-Amerikaanse betrekkingen verslechterden onder Kissinger. Het dieptepunt werd bereikt in laatste maanden van 1973. Er waren verschillende oorzaken: de oliecrisis, de Watergate-affaire, irritatie over de nieuwe Atlantische verklaring, de terugtrekking uit Vietnam, het gebrek aan chemie tussen een aantal regeringsleiders en als klap op de vuurpijl het conflict in het Midden-Oosten dat weer oplaaide (de Oktoberoorlog). Hoewel de Europese en Amerikaanse visies op de oorlog uiteenliepen over de laatste kwestie, zaten Nederland en de Verenigde Staten hierover wel op een lijn. Beide regeringen steunden Israël en keerden zich tegen Syrië en Egypte.
Kwesties met Van der Stoel
Toch wist Van der Stoel enige tegenwicht te geven aan de ontsporende verhoudingen, al kwam hij hiermee soms in moeilijkheden met de Europese partners. Van der Stoel kwam zijn Amerikaanse collega een aantal keer tegemoet. Zo zorgde hij in juli 1974 binnen het Nederlandse kabinet voor een Defensienota, waarbij grootschalige bezuinigingen op Defensie uitbleven. Dit tot teleurstelling van het progressieve deel van het kabinet, maar tot vreugde van de Amerikanen. Niettemin verklaarde Van der Stoel later dat hij zich altijd getest voelde door Kissinger. Als een voorbeeld noemde hij de keer dat hij vlak voor een gesprek te horen kreeg dat hij slechts één van zijn meegekomen topambtenaren mocht meenemen. Hij stuurde de bode terug met het bericht dat hij Kissinger in het gezelschap van twee medewerkers zou spreken, en zo gebeurde het ook. Kissinger wilde volgens Van der Stoel alleen maar kijken of de Nederlander wel ruggengraat had.
In de periode 1974-1975 werden de betrekkingen tussen Kissinger en Van der Stoel nog eenmaal op de proef gesteld, toen de KLM-kwestie en de F-16-kwestie zich voordeden. De eerste kwestie ontstond toen de Amerikanen besloten een aantal protectionistische maatregelen in het vluchtverkeer van en naar de Verenigde Staten te nemen. De maatregelen zouden de KLM en de Nederlandse economie hard treffen. Als reactie dreigde Nederland om niet te kiezen voor de F-16 als vervanger van de Starfighter-gevechtsvliegtuigen. Voor de Verenigde Staten was de F-16 een essentiële toevoeging aan het NAVO-arsenaal. Kissinger en Van der Stoel kwamen tot een overeenkomst: Van der Stoel regelde de Nederlandse aanschaf van de F-16, terwijl Kissinger zijn protectionistische maatregelen tegen KLM introk.
Kameraadschappelijke missie naar China
In zijn boek On China, dat in 2011 verscheen, gaat Kissinger uitgebreid in op deze missie. Gevleid als hij gauw is, betoonde de auteur zich diep onder de indruk van de toen toch al sterk aftakelende Mao en de briljante premier Zhou Enlai. Met hem sprak hij met hetzelfde gemak over Bismarck en Klaus von Metternich als de gemiddelde sportliefhebber in Nederland het over de broertjes De Boer of Koeman heeft.
Een jaar later maakte hij de tweede (van de ruim vijftig) van zijn reizen naar China, dit keer in het gevolg van president Nixon en diens vrouw Pat. Nixon en Kissinger konden zich goed vinden in de conceptuele manier van denken van hun gastheren, ook hun geduld sprak hen aan. Bekend is het antwoord van Zhou Enlai op Kissingers vraag hoe hij over de Franse Revolutie dacht. ‘Het lijkt me nog te vroeg om daarover te oordelen.’
In On China betitelt Kissinger de overweldigende gastvrijheid bij het bezoek van Peking als onderdeel van een strategie. Het succes van die missie lag in de oprechte poging van twee hoogst begaafde mannen om elkaars volkomen vreemde cultuur te doorgronden.
Stilzwijgende alliantie tegen de Sovjets
Om zich voor te bereiden, had Kissinger een stoomcursus Chinese geschiedenis genomen op Harvard bij de grote sinologen J.K. Fairbank en Owen Lattimore.
Bij Nixons bezoek in februari 1972 zei Mao ter begroeting: ‘Ik geloof niet dat onze oude vriend Chiang Kai-sjek dit zou hebben toegejuicht.’ Hoe het ook zij, de stemming was uitstekend en het was duidelijk dat de Amerikanen China wilden verlossen uit een isolement van 23 jaar, en dat China daaruit wilde worden verlost. Het meest tekenend voor deze omslag is de foto van een banket waar Zhou Enlai Kissinger met stokjes voert.
Waar het de Chinezen om ging, was dat er een stilzwijgende alliantie werd gesmeed tegen de Sovjet-Unie. Bij het vertrek onderschreven beide partijen het door Kissinger en Zhou voorbereide communiqué van Sjanghai over het buitenlandse beleid en de status van Taiwan.
Achterkamertjespolitiek
Om tot een evenwichtiger machtsbalans te komen, konden de Amerikanen ook de relaties met Moskou niet verwaarlozen. Tenslotte beschikte de Sovjet-Unie over duizenden kernkoppen, terwijl China er maar enkele had.
Kissinger, die over deze materie onderhandelde met Sovjet-ambassadeur in Washington Anatoli Dobrynin en daarbij de officiële kanalen negeerde, maakte in het voorjaar van 1972 een geheime reis naar de Sovjet-Unie. Dit ter voorbereiding van een topconferentie tussen Nixon en partijleider Leonid Brezjnev. Op die top werd het eerste akkoord getekend ter begrenzing van de arsenalen aan strategische atoomwapens (SALT I).
Zich verzetten tegen het presidentiële gezag deed Kissinger zelden. De minister van Defensie Melvin Laird, die voortdurend conflicten met hem had, zei dat Kissinger er veel te veel op uit was om te behagen. Mark Denner, een expert op het gebied van buitenlandse politiek, formuleerde het scherper: ‘De tragedie van Kissinger is dat aan zijn grote intellect een kleinzielig mannetje zit vastgeklonken.’
Latijns-Amerikaanse praktijken
Een interventie die Kissinger op vlammende kritiek kwam te staan, was de Amerikaanse betrokkenheid bij het verjagen van de marxistische, maar democratisch verkozen Chileense president Salvador Allende in 1973.
Ook onderhield Kissinger banden met Operatie Condor, de codenaam voor een groep die in veel Latijns-Amerikaanse landen afrekende met linkse activiteiten, soms door het plegen van moorden. In datzelfde jaar 1973 maakte Kissinger door behendig onderhandelen een eind aan de Jom Kippoeroorlog. Dat hij joods is, was kennelijk niet langer een bezwaar. Hierdoor verbeterde de relatie tussen de Verenigde Staten en Egypte enorm.
Watergate-schandaal laat sporen na
De laatste twee jaar van Nixons presidentschap werden overschaduwd door de Watergate-affaire. Kissinger betreurde die zeer. Niet zozeer vanuit moreel oogpunt, maar omdat er nu veel minder tijd overbleef voor het buitenlands beleid. Door zijn chef letterlijk op de knieën gedwongen, bad Kissinger met Nixon mee bij een nog hogere instantie, smekend om een goede afloop.
In 1977, toen president Gerald Ford er niet in was geslaagd om zich Jimmy Carter van het lijf te houden, verliet Kissinger de overheidsdienst. Maar hij bleef uiterst actief in de buitenlandse politiek.
Tussen het publiceren van een stroom boeken door richtte hij Kissinger Associates op, een internationaal gericht adviesbureau met gerenommeerde cliënten en medewerkers.
Societyfiguur
Is Kissinger bij hen die zich beroepsmatig met het buitenlandbeleid bezighouden weinig populair, in de hoogste kringen van de New Yorkse society is dat vaak anders. Meestal vergezeld van zijn tweede vrouw Nancy speelt hij graag de rol van de charmeur. Het grote voordeel van beroemd zijn, zei hij ooit, is dat als je je tafelgenoten verveelt, zij denken dat het hun schuld is.
Met Oprah Winfrey deelt hij een liefde voor honden, zij liet een schilderij van zijn labrador maken. Aan het eind van zijn leven valt Kissinger steeds meer samen met het standbeeld dat hij voor zichzelf heeft uitgehakt. De geleerden weten nog steeds niet hoe zijn invloed moet worden gewogen. Vaststaat dat het joodse jongetje dat op vijftienjarige leeftijd aan de aanrollende donder van het nazisme ontkwam door naar New York te emigreren, uitgroeide tot een van de opmerkelijkste staatslieden die de Verenigde Staten ooit hebben gehad.