Wie is een mens in Do Androids Dream?

Do Androids Dream of Electric Sheep?, een van de bekendste werken van sciencefiction-legende Philip K. Dick, confronteert de lezer met morele en filosofische vraagstukken. Wie is mens en wie niet, in een naoorlogse wereld met een dystopisch randje?

Succesvol sciencefiction-schrijver

• Do Androids Dream of Electric Sheep? (1968) is geschreven door de sciencefictionschrijver Philip K. Dick (1928-1982). In populariteit wordt het boek overschaduwd door de verfilming, die met Harrison Ford en Rutger Hauer in de hoofdrollen in 1982 als Blade Runner in première ging. Do Androids Dream of Electric Sheep? is niet Dicks enige dystopische sciencefictionroman. Twee andere bekende werken van Dick die in een angstwekkende wereld spelen, zijn The Man in the High Castle (1962) en A Scanner Darkly (1977). Ook van deze twee romans zijn respectievelijk een serie en een film gemaakt.

  Meld je hier gratis aan voor de Amerika Update, de wekelijkse nieuwsbrief met de laatste ontwikkelingen over de Verenigde Staten. Elke vrijdag in je mailbox.

• Do Androids Dream of Electric Sheep? speelt zich af in San Francisco in 1992, na een uiterst destructieve derde wereldoorlog. Veel mensen verlaten de aarde en vestigen zich op Mars of in een andere buitenaardse kolonie. Op die planeten zijn veel androïde bedienden en arbeiders (andy’s in het boek, Replicants in de film), die nauwelijks van echte mensen zijn te onderscheiden. Andy’s zijn niet toegestaan op aarde. Duiken ze daar wel op, dan worden ze opgejaagd door premiejagers. Premiejager Rick Deckard is het hoofdpersonage in het boek.

Technologische dystopie

• De post-apocalyptische wereld die Dick schetst, is onbehaaglijk, industrieel, kleurloos en onbewoonbaar. De inwoners van zijn wereld kunnen hun stemming aanpassen via een apparaat: een stemmingsorgaan. Vrijwel elke denkbare stemming bestaat en heeft een numerieke code. Zo stelt Deckards vrouw op een dag voor dat hij een ‘481’ instelt:
  ‘”Besef van de vele mogelijkheden die in de toekomst liggen, een nieuwe hoop dat -”
  “Ik ken 481,” onderbrak hij haar. Hij had de combinatie al vele malen ingesteld, 481 was een belangrijke toevlucht.’
  Er is ook ‘888’, ‘het verlangen om televisie te kijken, ongeacht welk programma,’ en ‘3’, ‘de wens om een stemming in te stellen als je geen zin hebt om een stemming in te stellen’.
• Gevolg van de wereldoorlog is dat veel diersoorten zijn uitgestorven, en de paar die nog wel leven, erg zeldzaam zijn. Het bezit van bijvoorbeeld een echt schaap, is een statussymbool. Deckard en andere personages verlangen obsessief naar het bezit van een echt dier. Wanneer Deckard een geit koopt, verklaart zijn vrouw zelfs haar depressie als genezen. Ze kunnen hun elektrische replica vervangen door een echt exemplaar.

Wat is een mens?

• De zogeheten andy’s zijn bijna identiek aan de echte mensen. Ze zijn niet mechanisch, maar organisch, wat het werk van premiejagers als Deckard lastig maakt. Het verschil tussen mens en robot is empathisch vermogen. Minuscule reacties, zoals pupilwijdte, op in de context van het boek morele vragen – Iemand geeft je een kalfsleren portemonnee, hoe reageer je? -, zijn te meten met de zogeheten ‘Voigt-Kampff-test’ om vast te stellen of iemand een mens is.
• Het centrale thema in Do Androids Dream of Electric Sheep? is de vraag wie een mens is en wie niet. Een andy is vrijwel gelijk aan een mens. Hij voelt zowel pijn als geluk, heeft emoties en een identiek lichaam. Maar rechten heeft hij niet: andy’s zijn slaven die worden opgejaagd. Dick confronteert de lezer met dit morele vraagstuk: wat maakt een mens een mens? En waar ligt dan de grens tussen mensen en niet-mensen? Deckard twijfelt. Hij is er niet meer zeker van dat zijn werk ethisch verantwoord is.
• De kracht van dit filosofische thema is dat het zowel terugslaat op het verleden als vooruitblikt naar de toekomst. Zo’n honderd jaar voor de publicatie van Dicks boek werd slavernij door velen nog als acceptabel gezien omdat de Afrikanen niet als echte mensen werden beschouwd. Daarnaast is dit vraagstuk door de technologische ontwikkelingen en het onderzoek naar kunstmatige intelligentie steeds relevanter.

Slimme titel

• De titel van het boek is geniaal. Het brengt de grote thema’s van de roman samen en is multi-interpretabel. Dromen robots of kunnen alleen mensen dat? En als ze dromen, dromen ze dan net als mensen over schapen? Dit is een slimme verwijzing naar het aanzien dat het bezitten van een dier biedt in de dystopische wereld van de roman. Ook linkt het dromen aan schaapjes tellen. Met de titel in vraagvorm blikt Dick vooruit naar het morele vraagstuk in en de filosofische ambiguïteit van het boek. Do Androids Dream of Electric Sheep? is zowel scherp als origineel.
• Velen zullen Do Androids Dream of Electric Sheep? niet kennen, maar wel de film Blade Runner (1982). De film, geregisseerd door Ridley Scott en met Harrison Ford in de rol van Rick Deckard, is gebaseerd op Dicks boek. Blade Runner wordt door het Britse dagblad The Guardian en entertainment- & mediawebsite IGN genoemd als de beste sciencefictionfilm ooit, en staat ook op algemene filmlijsten hoog. Rutger Hauer, de mogelijk succesvolste Nederlandse acteur ooit, speelt de rol van de ontsnapte andy Roy Batty. Zijn deels geïmproviseerde monoloog aan het einde van de film is ‘wellicht de ontroerendste sterfmonoloog in de hele filmgeschiedenis’. Vorig jaar ging een eerste vervolg in première: het eveneens succesvolle Blade Runner 2049 (2017). Weer speelde een Nederlander de rol van de schurk, dit keer Sylvia Hoeks.

Klik hier om terug te gaan naar het hoofdartikel.