De voorzitter van de Europese Commissie wil in haar tweede termijn opnieuw een gender-gelijke ploeg. Ze stuit op flink verzet bij de lidstaten.
‘Net als tijdens de vorige termijn zal ik de lidstaten per brief vragen zowel een man als een vrouw voor te stellen als kandidaat-Eurocommissaris.’ Meteen nadat Ursula von der Leyen op 18 juli door het Europees Parlement was herkozen als voorzitter van de Europese Commissie, kondigde de Duitse aan dat ze opnieuw naar een gendergelijke ploeg streeft. Van elke lidstaat verwacht ze daarom tegen 30 augustus twee kandidaat-Eurocommissarissen, zowel een man als een vrouw dus. Alleen de lidstaten die het mandaat van hun huidige Europees Commissaris willen verlengen, krijgen op die regel een uitzondering.
Weerstand
Drie weken later ziet het ernaar uit dat Von der Leyen zichzelf wat in de problemen heeft gebracht. Een zestal lidstaten wil namelijk het mandaat van hun huidige Eurocommissaris verlengen, maar daar zit met de Kroatische Dubravka Šuica slechts één vrouw tussen. Verder gaat het om de Nederlander Wopke Hoekstra, de Let Valdis Dombrovskis, de Hongaar Olivér Várhelyi en de Fransman Thierry Breton. Von der Leyen is natuurlijk zelf een vrouw, en met de Estse Kaja Kallas als Europees Buitenlandvertegenwoordiger is er in spe nog een tweede.
Maar er is meer. Heel wat lidstaten willen van Von der Leyens verzoek om twee kandidaten te leveren namelijk niets weten, waaronder Ierland, Tsjechië, Slowakije, Zweden, Malta, Slovenië, Griekenland en Oostenrijk. Zij argumenteren dat het aan de lidstaten is, en niet aan de Commissievoorzitter, om te bepalen wie ze naar Brussel afvaardigen. De Europese verdragen verwoorden het als volgt: ‘De Raad van de Europese Unie stelt in samenspraak met de verkozen voorzitter van de Commissie een lijst op van kandidaat-commissarissen, gebaseerd op voorstellen van de lidstaten van de Europese Unie.’
Het is die laatste bijzin, aldus veel hoofdsteden, die bepaalt dat Von der Leyen niets te eisen heeft. De meeste weerstand ondervindt Von der Leyen van de Griekse premier Kyriakos Mitsotakis, die zijn mannelijke partijgenoot Apostolos Tzitzikostas in de Commissie wil. Mitsotakis, nota bene een Europese partijgenoot van Von der Leyen, droeg geen vrouwelijke kandidaat-Eurocommissaris voor. Ook Ierland draagt alleen een man voor. Michael McGrath heeft zijn functie als minister van Financiën zelfs al opgegeven om zich op zijn toekomstige functie te kunnen voorbereiden.
Hiërarchie
Momenteel liggen er 14 kandidaat-Eurocommissarissen op het bord van Von der Leyen, allemaal van landen die slechts één persoon hebben voorgedragen. Onder hen slechts drie vrouwen, omdat ook Finland en Zweden een vrouwelijke kandidaat hebben voorgesteld. Reken daar Von der Leyen en Kallas bij, en de balans ligt momenteel op elf mannen versus vijf vrouwen. Von der Leyen moet dus op zoek naar ten minste acht vrouwen, en moet hopen dat er van de elf overgebleven lidstaten voldoende twee kandidaten voorstellen – in Italië en Portugal wordt het vermoedelijk alleen een man, in Spanje waarschijnlijk een vrouw.
Von der Leyen heeft weliswaar wat speelruimte om de lidstaten ertoe aan te zetten om alsnog een man én een vrouw voor te stellen. Zij, en niemand anders, bepaalt aanvankelijk welke kandidaat-Eurocommissaris welke portefeuille krijgt. Daar hebben de lidstaten belang bij: Cyprus is bijvoorbeeld uit op de nieuwe functie van Eurocommissaris voor de Middellandse Zee, Frankrijk en Italië azen op een Eurocommissaris voor Economie, Industrie of Defensie. Houden ze vast aan die functies, dan kan Von der Leyen aan hen de voorwaarde stellen om toch twee kandidaten voor te dragen.
Bovendien bestaat de Commissie-Von der Leyen uit een hiërarchische structuur. Er zijn – in volgorde van belangrijkheid – gewone Eurocommissarissen, vicevoorzitters en uitvoerende vicevoorzitters. Uiteraard zijn de lidstaten erop gebrand om hun kandidaat een zo hoog mogelijke positie te geven, en ook daar kan Von der Leyen op inspelen door een vrouw of twee kandidaten te vragen. Anderzijds is het haast politieke zelfmoord om een machtig land als Frankrijk een gewone Eurocommissaris voor het onbelangrijke domein van pakweg Europese meertaligheid te geven – dat zou in Parijs bijzonder slecht worden onthaald.
‘De Europese instellingen wedijveren geregeld met elkaar om hun machtspositie in het Europese raderwerk te versterken,’ zegt hoogleraar Europese politiek Hendrik Vos (UGent). ‘Denk maar aan het systeem van de Europese lijsttrekkers of de hoorzittingen van kandidaat-Eurocommissarissen in het Europees Parlement. Sommige pogingen halen het en worden deel van een gangbare Europese praktijk, andere pogingen sterven dan weer een stille dood. En nu ziet het ernaar uit dat de poging van Von der Leyen bij die laatste groep zal belanden.’
Sophie Wilmès
‘Als de lidstaten onvoldoende vrouwelijke commissarissen voorstellen, zal ik niet aarzelen hun om nieuwe namen te vragen,’ waarschuwde Von der Leyen in 2019. Hoewel ze Portugal, Malta en Zweden er toen van overtuigde alleen een vrouw voor te dragen, kwam ze uiteindelijk niet aan een genderevenwicht. Ze ging van start met 15 mannen en 12 vrouwen, omdat de Française Sylvie Goulard de hoorzitting in het Europees Parlement niet overleefde en Thierry Breton haar verving. Pas toen de Ier Phil Hogan in 2020 plaats moest maken voor Mairead McGuinness, kwam er een evenwichtige 14-13 verhouding.
Of Von der Leyen de lidstaten en sommige Europese partijgenoten tegen de haren zal blijven instrijken – iets waar de Duitse doorgaans beducht voor is – valt af te wachten. Voor sommigen zou de machtsstrijd tussen de Commissie en de lidstaten nog voordelig kunnen aflopen. Is de Belgische ex-premier en kersvers vicevoorzitter van het Europees Parlement Sophie Wilmès (MR) namelijk echt geïnteresseerd in de functie van Eurocommissaris, ten koste van partijgenoot en huidig Eurocommissaris voor Justitie Didier Reynders, dan kan ze maar beter hopen dat Von der Leyen haar been stijf houdt.
Dit artikel is eerder verschenen in het Belgische magazine Knack