Paus Franciscus combineerde een vriendelijke uitstraling met autoritair gedrag en conservatisme met progressiviteit. De Argentijnse jezuïet wist in het Vaticaan minder te veranderen dan zijn fans hoopten.
Hij oogde precies zoals de wereld hem had leren kennen. Toen EW in september 2024 in Rome getuige mocht zijn van een audiëntie waarbij paus Franciscus een encyclopedie over het vroege christendom in ontvangst nam, kwam hij ogenschijnlijk welgemoed – en zichtbaar weldoorvoed – aanzetten in zijn rolstoel.
Het grapje van de hooggeleerde Nederlandse samensteller van het boekwerk viel in goede aarde, want de kerkvorst lachte smakelijk. Daarna reed hij vlot naar de toegestroomde bewonderaars op het Sint-Pietersplein om handen te schudden en zich te laten toejuichen.
Anders dan zijn voorganger, de bedeesde intellectueel Benedictus XVI, wist de op 21 april 2025 op 88-jarige leeftijd overleden extraverte showman zich prima te presenteren in mensenmenigten.
Autoritair achter gesloten deuren
In besloten kring kwam hij evenwel niet steeds over als een lieve opa. Daar vertoonde hij een neiging tot autoritair gedrag. Een kritisch boek over zijn manier van besturen kreeg niet voor niets als titel The Dictator Pope.
De gedemonstreerde nederigheid in het openbaar zou een groot contrast vormen met tiranniek optreden in het Vaticaan. Zo trok de Argentijnse jezuïet de aandacht door de curie, het pauselijk bestuursapparaat, flink de mantel uit te vegen.
In meer opzichten toonde Franciscus twee gezichten. De op 13 maart 2013 tot paus gekozen Jorge Mario Bergoglio werd verwelkomd als nieuwlichter. De eerste niet-Europese paus sinds de achtste eeuw zou als relatieve buitenstaander het Vaticaan eens flink gaan opschudden.
Uniek was al de soberheid die hij in praktijk wilde brengen. Hij predikte deemoed en straalde deze ook uit. Hij dweepte als het ware met armoede als voorname deugd. Niet voor niets koos hij de naam van de heilige die als geen ander opkwam voor minderbedeelden, Franciscus.
Paus Fransiscus en kritiek op het kapitalisme
Helaas ging zijn medeleven gepaard met de misvatting dat het kapitalisme armoede bevordert. Franciscus was beïnvloed door de radicale bevrijdingstheologie die in Latijns-Amerika in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw opkwam.
Het is een radicale, progressieve stroming die veel narigheid ziet voortkomen uit onderdrukkende kapitalistische structuren. De aanhangers hebben vaak gesympathiseerd met communistische bewegingen waarvan de rode dromen in de praktijk doorgaans slechts nachtmerries tot gevolg hadden.
Conservatief in zeden, progressief in beleid
Maar de progressieve sociaal-economische retoriek van Franciscus ging gepaard met moreel conservatisme. In sommige opzichten deed hij zelfs ouderwetser aan dan de Duitse schriftgeleerde die hem voorging als paus.
Zo sprak hij vaak en vol vuur over de duivel. Hij was ervan overtuigd dat een strijd moest worden geleverd tegen satanische krachten. En in het voorjaar van 2024 kwam naar buiten dat hij in het bijzijn van bisschoppen het woord frociaggine in de mond had genomen, plat Italiaans voor ‘flikkergedoe’.
Daarmee uitte hij zijn ongenoegen over de oververtegenwoordiging van homo’s op seminaries, waar priesters worden opgeleid. Dat klonk niet zo progressief.
Paus Fransiscus: mild én streng
Pauselijke ambivalentie sprak in 2023 ook uit de documentaire Amén: Francisco Responde, de registratie van een groepsgesprek dat Franciscus voerde met jongeren. Hij toonde sympathie voor een gesprekspartner die zich inzette voor vrouwen die abortus plegen, om vervolgens uit te leggen dat een embryo meer is dan een klompje cellen dat zomaar uit een buik mag worden verwijderd.
De paus had de zondaar lief, maar verwierp de zonde. Hij was mild én streng. Hij wilde niet hard oordelen over dwalingen, maar hield vast aan ouderwetse opvattingen. Meer dan een strenge dogmaticus was hij de aardige dorpspastoor die een steun en toeverlaat wilde zijn voor mensen van goede wil. Het was dan ook een illusie te denken dat hij de roomse leer flink zou aanpassen. Hij zaaide vooral verwarring.
Van grote hervormer tot gewonde herder
Geleidelijk groeide bij de buitenwacht het besef dat Franciscus minder presteerde dan aanvankelijk werd verwacht. Veelzeggend zijn twee titels van boeken van Austen Ivereigh. De gerenommeerde Britse Vaticaan-kenner publiceerde in 2014 The Great Reformer, waarin Franciscus werd neergezet als radicale vernieuwer die de kerk flink op zijn kop zette.
Vijf jaar later rees uit Wounded Shepherd van dezelfde Ivereigh een heel ander beeld op. Dat van een gewonde herder, van een gefrustreerde leider die niet bij machte bleek zijn gewenste hervormingen door te voeren ten gevolge van eigen inschattingsfouten, interne oppositie en kritiek van buiten.
Moreel gezag met barsten
Enige vermoeidheid deed zich dan ook voor bij het aanhoren van linksige tirades tegen immigratiebeperkingen, ‘neoliberalisme’ en wapengekletter. De vraag werd steeds vaker opgeworpen of een onmachtige voorman van een ondemocratische organisatie die in opspraak was geraakt door seksueel misbruik en de (vrouwelijke) helft van de mensheid uitsluit van belangrijke ambten, zich niet beter iets bescheidener kon opstellen.
Concrete hervormingen en symbolische impact
Franciscus bewerkstelligde zeker concrete zaken. Hij saneerde de financiën van het Vaticaan, benoemde vrouwen op beleidsposities en verminderde de Europese dominantie in het Vaticaan door de creatie van kardinalen uit de mondiale periferie, waaraan hij tal van bezoeken bracht.
Hij was ook een emancipatorisch rolmodel. Het is immers uitzonderlijk dat een tachtiger een reusachtige multinational leidt. Geen instituut ter wereld draagt zo bij aan de emancipatie van ouderen als de Rooms-Katholieke Kerk.
Jorge Mario Bergoglio
Geboren op 17 december 1936 in Buenos Aires
1958 Treedt toe tot de orde van de jezuïeten
1969 Gewijd tot priester
1973-1979 Provinciaal van de Sociëteit van Jezus
1992-1997 Hulpbisschop van Buenos Aires
1998-2013 Aartsbisschop van Buenos Aires
2001 Gecreëerd tot kardinaal-priester
2013 Gekozen tot paus
2025 Overleden
Schrijf u in voor onze ochtendnieuwsbrief
Abonneer u op de gratis nieuwsbrief EW Ochtend en start de dag scherp met de belangrijkste artikelen over politiek, economie en buitenland.
