Bestsellerauteur Steven Pinker hield dinsdag in Leiden een vurig pleidooi voor de waarden van de Verlichting, waarop de NAVO is gegrondvest. Donald Trump was daarbij niet ver weg – letterlijk en figuurlijk.
Terwijl Air Force One de landing op Schiphol inzette, liep het eeuwenoude Academiegebouw van de Universiteit Leiden vol voor een lezing van Steven Pinker. Op uitnodiging van een groep ‘bezorgde academici’ sprak hij, ingegeven door de NAVO-top, over ‘wat wij verdedigen’.
Hij verwees naar de vrijheid, voorspoed en andere Verlichtingswaarden waar de NAVO, in haar eigen handvest, voor zegt te staan. De Canadees-Amerikaanse psycholoog – schrijver van bestsellers zoals Verlichting nu (2018) – steekt al langer de loftrompet over de Verlichting. De kracht van die revolutie in het denken – ‘rede, wetenschap, humanisme en vooruitgang’ – is na drie eeuwen nog altijd niet uitgewerkt, zo hield hij ook nu zijn publiek voor.
Steven Pinker pleit voor radicale vrijheid en open debat
De Verlichtingswaarden staan van vele kanten onder druk. Zo noemde Pinker religieus fundamentalisme en autoritair populisme, maar ook linkse identiteitspolitiek (‘identitair marxisme’) en reactionaire denkbeelden als vijanden van de vrijheid.
In tegenstelling tot die ideologieën, concludeerde Pinker, heeft het rationele, verlichte humanisme minder bevlogen boegbeelden op het toneel staan. Ook worden de positieve kanten ervan – voor de mensheid én de individuele mens – te weinig belicht en uitgedragen.
De vraag ‘wat wij verdedigen’ gaat uit van een actieve houding, en die mist Pinker in westerse landen, die soms in de ban lijken van de strijd tussen identitairen en autocraten op de linker- en rechterflank. Hij pleitte voor een radicale vrijheid van meningsuiting, een open debat op basis van feiten en rationaliteit.
Steven Pinker: niet links, maar ook niet rechts
Onvoorspelbaar, zo noemde moderator Joris Luyendijk hem in zijn introductie. Dat klopt. Pinker, hoogleraar aan Harvard University, valt in de Verenigde Staten in de categorie ‘linkse wetenschappers’. Hij noemt zichzelf politiek liberal, een Democraat dus. Dat zijn populariteit veel breder is – er zijn ook conservatieve aanhangers – komt doordat hij wars is van ideologie.
Vorige maand schreef hij een groot essay in The New York Times (vertaald in NRC), waarin hij zich uitsprak tegen de bezuinigingen en hatelijke aanvallen op de wetenschap door president Donald Trump. Tegelijk was het wel tijd, erkende Pinker, dat Harvard en andere Amerikaanse universiteiten zich een wat minder gingen richten op sociale rechtvaardigheid (oftewel: woke).
Grote drijfveer van vooruitgang
In plaats daarvan pleitte hij voor een wetenschap gedreven door feiten, want dat is altijd de grote drijfveer van de vooruitgang geweest. ‘Daarvoor hoef je geen optimist te zijn, dat kun je gewoon meten,’ zei hij in Leiden.
Zo namen de afgelopen eeuwen allerlei barbaarse praktijken (heksenvervolgingen, slavernij, de doodstraf, geweld) meetbaar af, terwijl de rechten en de maatschappelijke positie van iedereen beter werden. Denk aan het kiesrecht en de emancipatie van minderheden – en ook de geletterdheid en het niveau van het onderwijs namen toe.
Terwijl het algehele levensgeluk groeide, zo becijferde Steven Pinker, werden de ellendige kanten van het leven – honger, ziekte, oorlog – steeds verder teruggedrongen. Niet alleen in het Westen, maar wereldwijd. Dat alles was mogelijk dankzij de voorspoed, de vrijheid en de verdraagzaamheid die voortkwamen uit de Verlichting.
Politieke rimpelingen van Trump van voorbijgaande aard?
Terwijl Pinker het verhaal van de Verlichting al jaren uitdraagt, leek zijn Leidse gehoor – Joris Luyendijk voorop – toch van slag. De talrijke geïnteresseerden leken naar het Academiegebouw gekomen met de sombere gedachte dat het de laatste jaren juist slechter gaat met de Verlichtingswaarden.
Dat zou mede komen door de democratische ‘backsliding’, de terugval in het Amerika van president Donald Trump – die op dat moment op luttele kilometers van het gebouw voorbijzoefde op weg naar Den Haag.
Pinker ontkende niet dat er zorgelijke spanningen zijn in de wereld, ook in zijn thuisland, zoals de trumpistische pogingen om de rechtspraak, de journalistiek en de universiteiten te ondermijnen. Maar zijn deze politieke rimpelingen niet van voorbijgaande aard?
Zijn publiek leek nog niet gerustgesteld.