De eeuwenoude migratieroutes van walvissen worden steeds vaker verstoord door scheepvaart, windmolenparken en visserij. ‘Ecoducten op zee’ helpen deze imposante dieren te beschermen.
Er kwam een historisch verbod op de commerciële walvisjacht in 1986. Dat moment betekende wereldwijd een keerpunt voor veel soorten die op het randje van uitsterven stonden. Grote walvisachtigen, waaronder de bultrug, kregen sindsdien de kans om zich te herstellen.
En met succes: de bultrugpopulatie maakt een opmerkelijke groei door. ‘We zien ze zelfs voor de Nederlandse kust. Dat was vijftien jaar geleden niet zo,’ zegt Hans Verdaat (45), onderzoeker zeezoogdieren aan Wageningen University & Research (WUR). Toch is het werk allerminst gedaan. Zeven van de veertien grote walvisachtigen worden nog met uitsterven bedreigd en nieuwe gevaren liggen op de loer.
Walvissen op migratie: kwetsbare reuzen in beweging
Net als trekvogels leggen walvissen jaarlijks duizenden kilometers af. Ze migreren tussen de voedselrijke wateren rond de polen en de warmere gebieden bij de evenaar, waar ze paren en jongen krijgen. Dat migratiepatroon is kwetsbaar.
Terwijl walvissen vroeger relatief ongestoord door de oceaanwateren trokken, worden ze nu geconfronteerd met menselijk handelen dat nauwelijks nog uit te schakelen lijkt, zoals overbevissing, olieboringen, scheepvaartroutes, windmolenparken, onophoudelijk onderwatergeluid en vervuiling.
Blue Corridors-project om walvissen te beschermen
Om de bescherming van walvissen naar een hoger niveau te tillen, ontstond het Blue Corridors-project, een mondiale samenwerking van meer dan vijftig onderzoeksorganisaties onder leiding van het Wereld Natuur Fonds (WWF).
‘Het idee is vergelijkbaar met de ecoducten op land, natuurbruggen die de leefgebieden van wilde dieren met elkaar verbinden,’ zegt marien bioloog Nathalie Houtman (35) van het WWF. ‘Voor walvissen proberen we hetzelfde te doen, maar dan op oceaanschaal.
Dat begint met kennis: waar en wanneer zijn er walvissen? Welke routes gebruiken ze, en waar overlappen die met menselijke activiteiten?’In 2022 verscheen het eerste Blue Corridors-rapport, met bijdragen van tientallen mariene instituten. Het resultaat was een wereldkaart met de migratieroutes van walvissen, de bedreigingen onderweg én de aanbevelingen voor beschermingsmaatregelen.
‘Vroeger werd meestal gekeken naar deelgebieden, maar de wetenschap kijkt nu steeds vaker naar het hele bassin: alle oceanen en zeeën samen,’ zegt Verdaat. ‘Dat vind ik verstandig. En we kijken naar de interactie tussen de eeuwenoude migratieroutes van walvissen en waar je bijvoorbeeld windmolenparken plaatst, scheepvaart hebt of militaire oefeningen houdt.’
‘Machtig, maar wel heel kwetsbaar’
Nathalie Houtman, marien ecoloog bij het Wereld Natuur Fonds, kent de oceaan niet alleen van achter haar bureau, maar vooral ook van heel dichtbij. ‘Een tijd lang woonde en werkte ik op de Azoren, een eilandengroep midden in de Atlantische Oceaan die bekendstaat om haar rijke zeeleven,’ zegt ze. ‘Daar dook ik zonder zuurstofflessen met onder meer potvissen in een gebied dat inmiddels is uitgeroepen tot beschermd zeereservaat.’
Dankzij een vergunning van de lokale overheid kreeg ze de zeldzame kans om te zwemmen met deze reuzen van de zee. ‘Ik zwom naast een potviskalfje, dook met orka’s en kwam zelfs in de buurt van een blauwe vinvis, al was het zicht die dag te slecht om het dier écht goed te kunnen zien. Hopelijk lukt dat volgend jaar beter.’
Voor Houtman zijn zulke ontmoetingen geen exotische uitstapjes, maar een directe bron van inspiratie én informatie voor haar werk. ‘Als je naast zo’n dier zwemt, voel je pas echt wat er op het spel staat,’ zegt ze. ‘Ze zijn machtig, maar ook kwetsbaar. Het is aan ons om ze te beschermen.’
Onderwatergeluid als bedreiging voor walvissen
Het geluid dat vrijkomt tijdens de bouw van windmolenparken kan problematisch zijn voor walvissen. ‘Bij de aanleg kan gehoorschade optreden,’ zegt marien bioloog Jeroen Hubert (34) van WUR. ‘De palen worden in de zeebodem geheid en dat geluid kan onder water meer dan 10 kilometer ver reizen. We zien dat dit echt als een verstorende factor werkt. Uit onderzoek blijkt dat de bruinvis – een kleine walvis die in het Nederlandse deel van de Noordzee voorkomt – dan 5 tot 10 kilometer wegvlucht.’
Ook kan tijdelijke gehoorschade optreden bij walvissen, waardoor ze minder goed naar voedsel kunnen zoeken of kunnen communiceren. Want geluid is van levensbelang voor een walvis. ‘Ze gebruiken het om met elkaar in contact te blijven en prooien te lokaliseren. Er zijn plekken waar walvissen tot 1.000 kilometer afstand met elkaar konden communiceren, wat door herrie is afgenomen tot minder dan 100 kilometer. Scheepvaart zorgt daarbij voor de belangrijkste verstoring, omdat dit geluid ver reikt en continu is.’
Langzamer varen tegen aanvaringen met walvissen
Schepen langzamer laten varen is een belangrijke maatregel om de schadelijke effecten te verminderen. Dat leidt ook tot minder aanvaringen met walvissen, wat een groot probleem is in gebieden waar ze veel voorkomen.
Voor de kust van de Dominicaanse Republiek, in Samaná Bay, was onlangs een bijzondere wetenschappelijke expeditie om meer kennis te verzamelen. Samaná Bay is niet alleen een tropisch paradijs, maar vormt jaarlijks ook het decor van een van de spectaculairste natuurverschijnselen op aarde. Tussen januari en eind maart komen hier zo’n 1.500 tot 2.000 bultruggen samen om te paren en te kalven.
Deze walvissen, soms wel 15 meter lang en 30 ton zwaar, overbruggen elk jaar duizenden kilometers vanuit hun voedselgebieden in het ijskoude noorden van de Atlantische Oceaan naar de warme Caribische wateren bij de Dominicaanse Republiek.
Bultrug zet bijzondere lokroep in
Mannetjes laten er hun bijzondere zang horen: complexe en luide geluiden waarmee ze soortgenoten lokken en indruk maken op vrouwtjes. Wie geluk heeft, ziet de walvissen tijdens boottochten hun kalf begeleiden of zelfs uit het water springen.
Met steun van het WWF grepen onderzoekers van de Caribbean Cetacean Society deze periode aan om het gedrag van bultruggen gedetailleerder in kaart te brengen. Met behulp van visuele waarnemingen en onderwatermicrofoons onderzochten ze hoe bultruggen zich in groepen gedragen, hoe moederdieren voor hun kalveren zorgen en hoe ze via geluid met elkaar communiceren. De verzamelde data vormen de basis voor kaarten waarop hotspots van bultrugactiviteit worden weergegeven.
Bultruggen zijn een toeristische trekpleister
Deze kaarten zijn van groot belang voor beleidsmakers in de Dominicaanse Republiek. ‘Er wordt overwogen om een nieuwe scheepsterminal aan te leggen in Samaná Bay,’ zegt Houtman. ‘Dankzij de nieuwe inzichten kunnen afgewogen beslissingen worden genomen: is dit wel de juiste locatie? En zo ja, wanneer kan er dan het best worden gebouwd om de impact op het zeeleven te beperken?’
Schepen kunnen langzamer varen, visserij kan elders gebeuren of op een minder schadelijke manier, windmolenparken kunnen anders worden gepland
De Dominicaanse Republiek loopt volgens de marien bioloog van het WWF voorop in het betrekken van mariene ecologie bij ruimtelijke planning. ‘Ze nemen het zeeleven echt mee in hun afwegingen. Dat is vooruitstrevend.’ Voor de lokale economie zijn de bultruggen ook een belangrijke toeristische trekpleister.
Duurzaam beheer van het mariene milieu
De nadruk bij het onderzoek ligt vooral op gedragspatronen en bescherming. De hoop is dat de opgedane kennis niet alleen bultruggen helpt, maar ook een voorbeeld stelt voor duurzaam beheer van het mariene milieu wereldwijd. De kennis die tijdens deze expedities wordt opgedaan, voedt het Blue Corridors-platform en vormt de basis voor ruimtelijke besluitvorming op zee, van scheepvaartroutes tot visserijbeleid.
Volgens Houtman is bewustwording de sleutel. ‘Veel bedreigingen zijn te beperken. Schepen kunnen langzamer varen, visserij kan elders gebeuren of op een minder schadelijke manier, windmolenparken kunnen anders worden gepland. Maar dat vraagt om politieke wil én om samenwerking tussen overheden, bedrijven en natuurbeschermers.’
Kennis als sleutel naar bescherming van de walvis
De terugkeer van de bultrug laat zien dat bescherming werkt. Maar de strijd is nog lang niet gestreden. Nieuwe gevaren dienen zich steeds weer aan en voor kwetsbare soorten als de noordkaper, een van de zeldzaamste walvissoorten, is de tijd bijna op. ‘Die heeft vooral problemen door aanvaringen en verstrikking in netten,’ zegt Verdaat. Daardoor nemen de aantallen nog steeds af. ‘Dat de soort uitsterft, is denkbaar.’
Zo biedt Blue Corridors toch een hoopvol perspectief: als de kennis over walvissen, hun gedrag en migratieroutes goed wordt ingezet, kunnen we hun oceaanwegen veilig houden. Niet alleen voor de walvissen zelf, maar voor het hele ecosysteem.