Het heeft decennia geduurd, maar onder leiding van Angela Merkel neemt Berlijn langzaamaan afscheid van de behaaglijke internationale afzijdigheid. Toch zal de Duitse Bundeswehr niet zomaar worden ingezet.
Met de vuist op tafel slaan ligt niet in de aard van Angela Merkel. Hoewel de Duitse bondskanselier al jaren als ‘machtigste vrouw ter wereld’ geldt, oefent zij die (vermeende) macht nauwelijks uit. Zij weet dat grote machtsaanspraken Duitsland niet passen. Dat is al sinds de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) consensus bij de oosterburen.
Maar de roep om Duitse ‘leiding’ zwelt almaar sterker aan. In Duitsland ligt dat alleen al gevoelig omdat het Duitse woord voor leiden ‘führen’ is. Maar een kleine stap naar ‘Führer’, de titel van Adolf Hitler.
‘Loods van de macht’
Toch is politiek Berlijn ervan doordrongen dat een economische grootmacht als Duitsland, dat zo assertief is als het gaat om zijn economische en handelsbelangen, zich niet klein mag houden op andere terreinen.
‘Het is niet zo dat Duitsland zich niet eerder van zijn macht bewust is geweest,’ zegt Volker Perthes, directeur van de Stiftung Politik und Wissenschaft in Berlijn. ‘Die macht wordt deels ook uitgespeeld, zoals in de eurozone. Maar niet bij klassieke geo- en veiligheidspolitieke kwesties. Dat is nu veranderd. Rond de Oekraïnecrisis zie je dat Duitsland de leiding op zich heeft genomen.’
Merkel nam onlangs het voortouw bij de onderhandelingen tussen Rusland en Oekraïne in Minsk. De Duitse krant Handelsblatt noemde haar hierop treffend een ‘loods van de macht’.
Vuile handen
Merkel weet dat er internationaal irritatie is over de traditionele Duitse terughoudendheid, zeker sinds de Duitse weigering om mee te doen aan de Amerikaans-Frans-Britse interventie in Libië in 2012. Duitsland leek het wel comfortabel te vinden om vanaf de zijlijn toe te kijken, terwijl bondgenoten de handen vuil maakten.
Intussen is Duitsland ondanks zijn officieel beleden pacifisme een van de grootste wapenexporteurs ter wereld. (de tekst gaat verder na het kader)
In Minsk heeft Merkel laten zien dat het Duitsland ernst is met de eigen aankondigingen dat het meer ‘verantwoordelijkheid’ op zich wil nemen.
Dat tonen onder meer ook de Duitse wapenleveranties aan de Iraakse Koerden om de jihadisten van IS te bestrijden. IS bombarderen, zoals bijvoorbeeld Nederland, België en Denemarken doen, is voor Berlijn echter nog altijd een stap te ver.
Behaaglijk
Bondspresident Joachim Gauck pleitte in januari 2014 in een rede voor meer Duitse durf. Te vaak verschuilt het land zich behaaglijk achter zijn historische schuld, zo meende hij. Minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier, organiseerde hierop een debatreeks onder de noemer ‘Wat is er verkeerd aan het Duitse buitenlandbeleid?’ met de bedoeling nieuwe ideeën voor de Duitse rol te krijgen.
‘We zijn voor ons niet-handelen net zo verantwoordelijk als voor ons handelen,’ liet de minister weten. Het Duitse buitenlandbeleid moet volgens hem ‘sneller, doortastender en substantiëler’ worden. Ook minister van Defensie Ursula von der Leyen zegt een krachtdadiger Duitsland te willen.
Afkeer van oorlog
Lang was Duitsland een handelsmacht die politiek verhoudingsgewijs weinig voorstelde en dat ook graag zo wilde houden, zo diep zat en zit de afkeer van oorlog en militarisme. Tijdens de Koude Oorlog volgde West-Duitsland het Amerikaanse beleid, terwijl het communistische Oosten zich naar Moskou had te schikken.
Na 1990 nam de roep om een grotere internationale rol toe, maar was Duitsland vooral bezig met de economische en maatschappelijke problemen als gevolg van de Duitse hereniging.
Pas in 1999 kwam hieraan een einde door de – zeer omstreden – Duitse deelname aan de NAVO-luchtbombardementen in Kosovo. Twee jaar later zond het land troepen naar Afghanistan. Het was het einde van de Duitse politiek van afzijdigheid. Maar gewapenderhand ingrijpen is daarmee nog niet geaccepteerd geraakt.
Middenmacht
Ook in Minsk wees Merkel militaire opties van de hand. Perthes: ‘Wij zijn eenvoudig beter in diplomatie en economie dan in het militaire. We beginnen nooit met de vraag waar we de Bundeswehr kunnen inzetten.’ Hij ziet de rol van ‘middenmacht’ Duitsland eerder als een ‘co-leiderschap’ dan een ‘alleen-leiderschap’.
Zonder de rust en beheersing van Merkel zou Duitsland zijn macht niet zo kunnen laten gelden. Zij houdt niet van grote woorden of goed klinkende beloftes die niet kunnen worden waargemaakt. Merkel is zich zeer bewust van de weerstand die een fors Duits optreden zou wekken.
Zij heeft ook niet voor Duitslands nieuwe leidersrol gekozen, maar is de ontwikkelingen gevolgd. Een buitenlanddoctrine heeft zij niet, al heeft zij bij herhaling laten blijken dat ‘de sterkte van het recht’ en ‘vrijheid’ leidende motieven zijn. Militair optreden komt pas in allerlaatste instantie in beeld, als het echt niet anders kan.