De geschiedenis. Zij is al een paar keer doodverklaard. Toch herrijst zij elke keer uit haar as. De geschiedenis is een vrouwelijk fenomeen, voor zover wij de pre-feministische perspectieven op vrouwen willen hanteren.
Zij is onverwacht, wilskrachtig, verleidelijk en nu komt het allermoeilijkste: voor sommigen is zij de onbetrouwbare oer-hoer sinds het ontstaan van de mensheid en voor anderen is zij de rechtvaardige prinses die soms te laat ingang vindt in de menselijke affaires.
De geschiedenis, zij is er altijd.
Talleyrand
Niemand was zo doordrongen van de aanwezigheid van de geschiedenis en haar werking in de menselijke betrekkingen als Charles Maurice de Talleyrand-Périgord, en later prince de Talleyrand. Hij is een moeilijk te beschrijven persoonlijkheid: voor de een is hij de monster uit de negentiende eeuw en voor de ander is hij de grondlegger van de diplomatie in de moderne tijd.
Talleyrand (1754-1838) is ongetwijfeld een geslaagde discipel van de moderne politieke filosofie. Hij was minister van buitenlandse zaken van Napoleon Bonaparte. Toch brak hij op tijd zijn banden met Napoleon om daarna in de postrevolutionaire regimes te kunnen functioneren.
Het gaat hier niet alleen maar om het opportunisme. Er waren immers genoeg opportunisten, maar ze hebben nooit zo veel invloed kunnen uitoefenen in de Europese politiek als Talleyrand.
Hartslag
Ooit vergeleek Talleyrand zichzelf en alle andere diplomaten met artsen die continu de hartslag en de vitaliteit van politieke stromingen in de gaten moeten houden. Doen ze dat goed, dan weten ze precies wanneer ze moeten breken met een politiek planof een politieke macht en wanneer ze eraan moeten vasthouden.
Waartoe dient dit realisme? De geschiedenis. Talleyrand leert ons om op tijd de zachte voetstappen van de geschiedenis te horen. Is dat belangrijk voor de politiek?
Fanaten
Wie de geschiedenis goed aanvult en aanhoort, weet wanneer de hartslag van de gevestigde macht ophoudt te kloppen en de hartslag van de nieuwe prille macht harmonieus toeneemt.
Deze politieke kwaliteit wordt gemist bij fanaten. Zij zien de politiek als een machine ter realisatie van de eeuwige ideeën en geloofsbelijdenissen. Soms worden zij misdadigers en het ergste is dat ze vanwege hun ongevoeligheid voor buitenindrukken niet weten wanneer ze echt moet stoppen met het plegen van misdaden.
Slapen
In de nacht van 9 november 1989, toen de Muur viel, lag de Sovjetsleider Michael Gorbatsjov te slapen. De volgende dag, toen de leider van de supermacht Sovjet-Unie na de ochtendrituelen aanspreekbaar was, werd hem medegedeeld dat het IJzeren Gordijn was gevallen.
Er was geen schot gelost. Het was afgelopen. De Koude Oorlog was voorbij. Een vrolijke menigte maakte een einde aan de misdadige Muur die door de Sovjet-Unie was opgetrokken.
Op 9 november 1989 maakt de geschiedenis een einde aan Das Leben der Anderen. Ossi werd Wessie, en Wessi werd Ossi.
Instrument
Nu rijst de vraag op of Michael Gorbatsjov een onnadenkend leider, een instrument in de handen van de geschiedenis was. De laatste Sovjetleider was even moedig en vindingrijk als de eerste leider van de Sovjet-Unie, Lenin. Hij was geen onzorgvuldige politicus.
Gorbatsjov werd groot gebracht in het veiligheidsapparaat van de Sovjet-Unie. Hij besefte beter dan anderen dat er voor de Sovjet-Unie geen glorieuze toekomst bestond. Het experiment was mislukt.
Tegelijkertijd besefte hij dat de Koude Oorlog elders wel met kogels werd uitgevochten: Afghanistan, Cambodja, Nicaragua et cetera. De dreiging van militaire ongelukken namen met de dag toe. Economisch, technologisch, wetenschappelijk en cultureel kon de Sovjet-Unie onder geen beding enige vorm van suprematie claimen.
Dat besef deed Michael Gorbatsjov op 9 november rustig doorslapen terwijl het Sovjetimperium uiteenviel. Gorbatsjov behoort tot de selecte groep van leiders die zeer terecht de Nobelprijs voor de Vrede heeft gewonnen.
Verschijning
Michael Gorbatsjov was geen willoos instrument in de handen van de geschiedenis. Hij was een verschijning van de nieuwe geschiedenis die zich op dat moment in de internationale betrekkingen deed gelden.
De Sovjet-Unie werd niet op 9 november 1989 ten val gebracht. Dat gebeurde op 18 augustus 1991. Op die dag pleegde de KGB een staatsgreep tegen Michael Gorbatsjov. Als reactie daarop werd Rusland onder leiding van Boris Jeltsin geboren. De coupplegers werden verpletterd.
Serhil Plokhy beschrijft in zijn meesterwerk The Last Empire. The final days of the Soviet Union de omstandigheden waaronder het imperium ten onder ging. Ik raad politici aan om dit boek te lezen om de burgeroorlog in Oekraïne te begrijpen.
Zachtzinnig
Op 9 november 1989 en in augustus 1991 ontmoette de Sovjet-Unie de nieuwe geschiedenis. Niet altijd logisch, niet altijd coherent, niet altijd zachtzinnig, maar wel altijd onverwacht en toevallig – dat is de geschiedenis.
De Oost-Duitse leider Erich Honecker zei ooit: ‘Die Mauer bleibt noch hundert Jahre.’ Alles wat de politiek tot stand brengt is kwetsbaar. De geschiedenis is een zij, onverwacht en toevallig.
Het is te hopen dat de Europese leiders van nu de contingentie en dus ook de willekeur van gebeurtenissen begrijpen. Anders zullen ook zij worden verrast met de onbedoelde gevolgen van hun eigen handelingen.