Met de publicatiestop van de Russische krant Novaya Gazeta is ook het laatste onafhankelijke medium in Rusland – voorlopig – de mond gesnoerd. Wat betekent dit voor het Russische medialandschap en de informatievoorziening van Russen? Vier vragen en antwoorden.
1.Wat is er gebeurd met Novaya Gazeta?
De onafhankelijke Russische krant Novaya Gazeta kondigde op 28 maart aan alle journalistieke activiteiten in Rusland te staken. De krant heeft volgens het Russische censuurorgaan Roskomnadzor de ‘wet op buitenlandse agenten’ geschonden door het publiceren van een artikel waarin een bron niet als buitenlands agent werd geïdentificeerd. Russische media zijn verplicht om bronnen die bij Roskomnadzor bekendstaan als buitenlands agent, aan te duiden als zodanig.
De aankondiging van Novaya Gazeta volgde een dag nadat hoofdredacteur Dmitri Moeratov, samen met andere journalisten en auteur Mikhail Zygar, een interview hadden gehouden met de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. Dit interview was niet de directe aanleiding voor de waarschuwing, dat was het eerdere artikel. Door de krant te waarschuwen op basis van een kleine fout in een artikel, wil het Kremlin een signaal afgeven dat interviews met Zelensky niet meer mogen worden afgenomen, zo vreest de krant.
De waarschuwing was de tweede deze maand. Op 22 maart kreeg de krant een soortgelijke waarschuwing van de mediawaakhond. Meerdere waarschuwingen geven de Russische autoriteiten reden om media te sluiten en medialicenties in te nemen. De beslissing van Novaya Gazeta om het journalistieke werk te stoppen voorkomt dat zijn publicatielicentie wordt afgenomen.
2.Zijn er de afgelopen periode meer media gestopt?
Het Kremlin heeft de afgelopen weken diverse zenders gedwongen om hun activiteiten te stoppen. De radiozender Echo van Moskou en tv-zender TV Rain zijn hiervan recente voorbeelden. Deze media spraken tijdens de eerste week van de Russische invasie diverse malen over een ‘oorlog’ in Oekraïne, in plaats van een ‘speciale interventie’.
Op 26 februari gebood Roskomnadzor media om berichten te verwijderen die spraken van een oorlog. De twee zenders weigerden aan de oproep gehoor te geven, waarna zij op 1 maart uit de lucht werden gehaald. Novaya Gazeta verwijderde wel alle berichtgeving over de oorlog, om sancties te voorkomen.
3.Zijn er nog kritische media over in Rusland?
Novaya Gazeta is momenteel het laatste onafhankelijke medium gevestigd in Rusland. Ondanks de publicatiestop kunnen de medewerkers hun werk op elk moment weer voortzetten. De tijdelijke sluiting betekent wel dat Russische burgers tijdens de oorlog geen kritisch geluid over de oorlog meer kunnen lezen.
Daarnaast zijn er nog enkele kritische Russische media, maar die zijn inmiddels naar het buitenland uitgeweken. Een vooraanstaand voorbeeld is The Moscow Times die in 1992 is opgericht door de Nederlandse mediaondernemer Derk Sauer. De redactie van deze krant is sinds enkele weken gevestigd in Amsterdam. Een ander kritisch medium is Meduza. Deze online krant vertrok in 2014 al naar Litouwen. Zowel The Moscow Times als Meduza schrijven kritisch over Rusland, spreken over een ‘oorlog’ en spreken hiermee bewust informatie uit het Kremlin tegen.
Lees het opiniestuk van Robbert de Witt: Brussels verbod op Russische propagandazenders is heel onverstandig
Van de twee is vooral de toekomst van Meduza onzeker. De krant werd gefinancierd door tienduizenden Russische lezers. Door de Europese sancties tegen Rusland kunnen deze lezers geen geld meer doneren aan de krant. Die is nu afhankelijk van Europese donaties. The Moscow Times wordt gefinancierd door de Nederlandse Stichting 2 Oktober.
Om deze media te kunnen raadplegen, moeten Russische burgers een VPN-verbinding gebruiken. Met een VPN kunnen internetgebruikers de opgelegde internetcensuur omzeilen, doordat de VPN hun locatie verbergt.
4.Krijgen Russen nog tegengeluiden te horen via sociale media?
Erg beperkt. Vanaf 3 maart is in Rusland de toegang tot Twitter en Facebook geblokkeerd. Beide platformen zijn belangrijk voor het delen van nieuws.
Vooralsnog is YouTube bereikbaar, zij het beperkt doordat diverse kanalen zijn afgesloten. Ruim honderdduizend Russen hebben het interview met Zelensky bekeken via het YouTube-kanaal van schrijver Mikhail Zygar. Daarnaast waren via Telegram ongecensureerde citaten van het gesprek zichtbaar. Onder zware druk verwijdert YouTube in Rusland regelmatig kanalen van oppositiegezinde burgers of activisten. De verwachting is dat het aantal geblokkeerde kanalen de komende tijd toeneemt.