Historicus Geerten Waling reist deze zomer voor elsevier.nl door de Verenigde Staten, op zoek naar de ziel van de Amerikaanse democratie.
‘Nergens heeft de wet meer ruimte voor willekeur geboden dan in democratische republieken, want voor willekeur lijkt men niet te hoeven vrezen.’
– Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika (1835-1840).
Eerder schreef ik al over het recente geweld door én tegen de Amerikaanse politie. Dagelijks zijn er nieuwe incidenten. Afgelopen zaterdag werd de politie in Milwaukee bestookt door een boze menigte nadat agenten een verdachte op de vlucht hadden doodgeschoten.
Lees ook deze blog van Geerten Waling: ‘Politiegeweld in Amerika, het land van “law and order”‘
Op diezelfde dag bezocht ik Yale, de topuniversiteit in New Haven, Connecticut, waar ik een gesprek had met professor Tom Tyler. Deze psycholoog, verbonden aan de rechtenfaculteit, bestudeert al sinds de jaren negentig het fenomeen van de ‘procedurele rechtvaardigheid’. In vele onderzoeken bij rechtbanken en politiekorpsen heeft hij aangetoond dat autoriteiten op veel meer medewerking van de burgers kunnen rekenen als zij zich rechtvaardig behandeld voelen.
Achtergrond van de Amerikaanse problemen
Als historicus verwachtte ik dat de problemen met de dienaren van de wet waren geworteld in de democratische constitutionele cultuur, zoals we bij Tocqueville zouden kunnen lezen. Maar Tyler is van mening dat het simpeler ligt: in de jaren zeventig ging het land gebukt onder een ongekende misdaadgolf. De opdracht van de burgers aan de politie was toen om deze golf koste wat kost in te dammen
Deze blanco cheque is in de loop van de decennia via de politieacademies in de hoofden van Amerikaanse agenten geprent, samen met de gedachte dat de samenleving een gevaarlijke jungle is, waar elke burger elk moment naar een vuurwapen kan grijpen om je overhoop te schieten. Op die manier dienen agenten weliswaar de openbare orde en veiligheid, maar zien zij individuele burgers als potentiële vijanden.
Nederland als schoolvoorbeeld
Professor Tyler is een vaste gast in Nederland, waar hij veel eerder gehoor vond voor zijn ideeën dan in de Verenigde Staten. Regelmatig spreekt hij op de universiteiten van Leiden en Utrecht, maar ook voor ambtenaren en politiediensten in ons land. Het Ministerie van Binnenlandse zaken heeft – onder de titel ‘Prettig contact met de overheid’ – enthousiast zijn principes van procedurele rechtvaardigheid overgenomen.
Zo kent Nederland een landelijk systeem van geschilbeslechting, met een belangrijke rol voor de ombudsman, en uitgebreide trainingen voor ambtenaren op alle niveaus om oplossingsgericht en empathisch om te gaan met burgers die zich benadeeld voelen. Het sluit aan bij de Nederlandse cultuur: de Dutch approach van ons leger is wereldwijd bekend. Evenals de meerwaarde van onze welingelichte wijkagenten. Veelzeggend: Nederland is één van de weinige landen ter wereld waar burgers niet schrikken, maar juist opgelucht ademhalen als ze een politieauto de hoek om zien komen.
Opportunistisch aardig zijn
Al klinkt dit heel genereus, de fundamentele drijfveer voor een overheid om ‘procedurele rechtvaardigheid’ te omarmen is ook simpelweg opportunistisch: als burgers zich respectvol behandeld voelen, als hun klachten serieus genomen worden en als de overheid beslissingen in hun nadeel goed communiceert en toelicht – dan hebben ze veel meer vertrouwen in de overheid. Hoe meer vertrouwen zij hebben, des te meer legitimiteit burgers aan autoriteiten geven; en des te sneller zij bereid zijn om braaf mee te werken en, bijvoorbeeld, om minder vaak in beroep te gaan. Iedereen blij, toch?
Toch vocht Tyler jarenlang tegen de bierkaai: de Amerikaanse politie was niet bezig met lief en aardig zijn, maar met crime control. Pas door de recente geweldsgolf dringt langzaam door dat hij misschien toch een punt heeft. En dat het kweken van vertrouwen bij burgers, die op hun beurt sneller bereid zullen zijn om de politie te bellen, óók kan bijdragen aan misdaadbestrijding. Kortom, dat de lange arm een zachte hand behoeft.