In vijftiende-eeuws Florence werd de moderne tijd geboren, schrijft Afshin Ellian tijdens een bezoek aan de stad. De magistratenfamilie De’ Medici legde de basis voor de seculiere macht, het bankwezen en wellicht ook vrouwenemancipatie.
Op zondag 26 april 1478 werden Lorenzo de’ Medici il Magnifico, zijn broer Giuliano, hun moeder Lucrezia Tornabuoni, Lorenzo’s vrouw Clarice Orsini en hun gevolg op de drempel van de Dom begroet door Florentijnse hoogwaardigheidsbekleders als Francesco de’ Pazzi. De heilige mis ving op gebruikelijke wijze aan. Plotseling werden de gebroeders De’ Medici aangevallen door De’ Pazzi en zijn medestanders. De populaire Giuliano werd voor de ogen van zijn moeder met messteken om het leven gebracht. Lorenzo raakte gewond. De heilige mis van verzoening en vergeving veranderde in een bloedbad.
De moord in de kathedraal bracht een revolutie teweeg. Eigenlijk slachtten de samenzweerders de geloofwaardigheid van paus Sixtus IV, die direct bij de moord was betrokken. Het was de bedoeling dat op 26 april de macht in Florence zou overgaan naar de familie De’ Pazzi, waardoor de stad rechtstreeks onder pauselijk gezag zou vallen. Maar de paus bereikte het omgekeerde, de staatsgreep mislukte.
Staand op het Piazza della Signoria kijk ik naar het Palazzo Vecchio, waar de aartsbisschop van Pisa en de andere samenzweerders werden opgehangen. Daar versmelten de antieke en de moderne tijd met elkaar.
Oorlog tegen de macht van de paus
Deze burgeroorlog was niet zomaar een privaat conflict. Het was een oorlog voor de secularisatie van de macht, en dus tegen de macht van de paus. In Florence, in het tijdperk van de Medici, werd de moderne tijd geboren. De politieke en militaire implicaties werden een paar decennia later zichtbaar in Nederland.
Op die aprildag werd met elke messteek in het lichaam van Giuliano een wond toegebracht aan de waardigheid van het pausdom als moreel instituut. De renaissance won op alle slagvelden. Het politieke christendom capituleerde voor de stad van schilders die hun voorstelling van het hemelse afbeeldden.
De werken van Michelangelo, Da Vinci, Botticelli en Donatello bevestigen dat de christenheid een van de essentiële fundamenten van de moderne tijd vormt. Wat als dit fundament verdwijnt onder een ruïne van decadentie?
Protestantisme als anti-kunstzinnige beweging
Lorenzo won niet alleen de oorlog, hij wist ook zijn eigen zoon en de buitenwettelijke zoon van Giuliano tot geestelijke te laten benoemen. Zij werden de latere Medici-pauzen Leo X en Clemens VII. Maar daarvoor vestigde de renaissance zich al in in het hart van de kerk, via schilderijen en standbeelden van grote meesters. Het lijkt erop dat deze pauzen de wereld wilden hervormen zonder theologische twisten. Maar een schilderij neemt deze twisten niet weg.
Wanneer ik dit alles van dichtbij bestudeer, rijst bij mij de vraag of het protestantisme aanvankelijk niet een beweging was tegen de kunstzinnige wereld van de renaissance. De barbaarse Beeldenstorm voedt deze vraagstelling. (Natuurlijk is het protestantisme meer dan de Beeldenstorm.)
De Medici zijn de grondleggers van het moderne Europa
De Medici waren de prinsen van de renaissance. In zijn beroemde gedicht doet Lorenzo ons denken aan de Perzische poëet Umar Khayam (1048-1123): Quant’è bella giovinezza, che si fugge tuttavia! Chi vuol esser lieto, sia: del doman non v’è certezza. (Hoe de jeugd mooi is, maar ook zo vluchtig. Verspil geen tijd aan verdriet, want er is geen zekere morgen.)
Ook in de politiek bestaat geen zekere morgen. De Medici gaven een enorme boost aan de renaissance en het ontstaan van het moderne Europa. Zij zijn de grondleggers van het bankwezen, een wezenlijk aspect van het kapitalisme. Het kapitalisme vereist een eigen politieke en juridische structuur. Dat werd de liberale rechtsstaat. Vanaf einde vijftiende eeuw, en vooral in de zestiende eeuw, begon met de oprichting van banken in diverse Europese steden een vervlechting van Europese economische en, later, politieke structuren. De Europese Unie is al ruim vijf eeuwen onderweg.
De Medici zijn wellicht ook de grondleggers van de vrouwenemancipatie. Lorenzo’s moeder Lucrezia was een begenadigd dichteres en bedreven bankier, die in de oorlog tegen het pausdom onbevreesd listen verzon ter behoud van de politieke en bancaire macht van de Medici. In het Westen ontstond de vrouwenemancipatie gelijktijdig met het kapitalisme. Dat vergeten onze linkse vrienden vaak.
Jacopo de’ Pazzi, het opperhoofd van de samenzweerders, werd gedood en in een onbekend graf gelegd. Na twee dagen groef een groep boze mensen hem uit, trok zijn naakte lichaam door de hele stad en wierp hem in de rivier de Arno. Hier, op de oude brug, de Ponte Vecchio, klinken de woorden van Lorenzo de’ Medici bijna misdadig: er is geen zekere morgen.