Kunst wordt steeds vaker door de verkeerde bril bekeken

Het Stedelijk Museum in Amsterdam was ooit één van de meest toonaangevende musea voor moderne (overwegend twintigste-eeuwse) kunst ter wereld, maar door verkeerde directeursbenoemingen en andere domme en kortzichtige beslissingen is het behoorlijk gezakt. Philip van Tijn hoopte dat een expositie over het expressionisme een nieuw begin zou zijn, maar dat viel tegen.

Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938) en Emil Nolde (1867-1956) behoren tot de grootste schilders van de twintigste eeuw. Zij zijn belangrijke exponenten van het expressionisme en hun felle kleuren en de wijze waarop zij mensen portretteren en de essentie van landschappen laten zien, vergeet je nooit meer nadat je voor het eerst een van hun schilderijen hebt gezien. (Overigens, behalve deze overeenkomsten is hun werk onderling behoorlijk verschillend). Het spreekt ook vanzelf dat zich van beiden werk in alle grote musea ter wereld in de collectie bevindt.

In het Gemeentemuseum in Den Haag (dat tegenwoordig Kunstmuseum heet) zag ik in 2003 een grote, indrukwekkende tentoonstelling van Noldes werk. Aan Kirchner werden nog maar een paar jaar geleden succesvolle tentoonstellingen gewijd in het Singer Museum in Laren en in het Groninger Museum. Dat is een hoge frequentie, waarmee de betekenis van beiden duidelijk wordt aangegeven.

Het Stedelijk Museum heeft veel goed te maken

Dat bleek dezer dagen opnieuw: ik kreeg een uitnodiging voor de opening op
4 september (door corona natuurlijk geen echte opening) in het Stedelijk Museum van de tentoonstelling Kirchner en Nolde: Expressionisme.

Ah, dacht ik verheugd, misschien is het Stedelijk weer op de goede weg. Ooit was het één van de meest toonaangevende musea voor moderne (overwegend twintigste-eeuwse) kunst ter wereld, maar door verkeerde directeursbenoemingen en andere domme en kortzichtige beslissingen is het behoorlijk gezakt in de mondiale rangorde en ook het enige museum dat zijn wereldberoemde vaste collectie in de kelder heeft verstopt.

De laatste, net afgesloten, grote tentoonstelling die ongewoon lang duurde (ruim een half jaar) heette De Surinaamse School, terwijl tevoren zelfs geen kunstkenner had geweten dat er zoiets als een ‘Surinaamse School’ in de schilderkunst bestaat. Het leek erop alsof het Stedelijk de toelichtende teksten bij het werk minstens even belangrijk vond als het werk zelf – dit conform de Tijdgeest.

Germaanse kunst en ontaarde kunst – mooie uitgangspunten voor toelichting

Het zou me dan ook niet verbazen als ook bij deze tentoonstelling weer veel sprake zou zijn van toelichting en informatie, ook al gaat het, ik herhaal het, natuurlijk om het werk. Maar over het leven van beide kunstenaars is het nodige te zeggen.

Nolde sloot zich al vroeg aan bij Die Brücke, een groep kunstenaars die een grote invloed heeft gehad op de beeldende kunst in de eerste helft van de twintigste eeuw. Hij was een voorvechter van de ‘Germaanse kunst’, een vroege aanhanger van Hitlers NSDAP en overtuigd antisemiet.

Ook Kirchner hoorde bij Die Brücke. Politieke voorkeuren zijn niet bekend, maar de nazi’s namen in 1937 een groot deel van zijn werk in beslag en hij had achteraf gezien de grote eer om in 1938 één van de belangrijkste exponenten te zijn van de tentoonstelling Entartete Kunst, die op gezag van Hitler was georganiseerd om de niet-deugende kunst aan het volk te tonen. Toen de nazi’s ook nog veel werken van Kirchner vernietigden, pleegde hij in 1938 zelfmoord.

Zonder toestemming Zwarte mensen geschilderd!

Maar dat is voor het Stedelijk en zijn bezoekers anno 2021 allemaal niet van belang. Ik heb hierboven maar een deel van de titel vermeld, want de volledige titel luidt: Kirchner en Nolde. Expressionisme. Kolonialisme. Want beide kunstenaars blijken verschrikkelijke dingen op hun geweten te hebben. Beiden hebben reizen gemaakt naar andere werelddelen, waar Zwarte (de hoofdletter Z is verplicht) mensen wonen en die Zwarte mensen hebben ze soms geschilderd – zonder daarvoor toestemming te vragen! Papoea-Nieuw Guinea was een reisdoel en als je weet dat dat toen een Duitse kolonie was, is het net zoiets als een Nederlandse kunstenaar die naar Indië reisde.

Zwarte lichamen als seismografen van koloniale orde

Het Gemeentemuseum beschreef Noldes werk destijds als ‘primitieve figuren, geïnspireerd op exotische reizen’ en bij een andere tentoonstelling werd geschreven dat hij ‘inspiratie heeft gezocht bij mensen, levenswijze en objecten uit andere delen van de wereld, voornamelijk Afrika en Oceanië’.

Het zal allemaal wel, en dat Nolde een antisemiet was en dat Kirchner zelfmoord pleegde omdat zijn werk werd vernietigd – het haalt het niet bij ‘de gewelddadige aspecten van het expressionisme’. Terwijl in een lange tv-documentaire uit 2015 over Kirchners tentoonstelling in Singer letterlijk met geen wóórd werd gerept over zijn Zwarte kunst, gaat nog geen zes jaar later de kloeke catalogus over deze tentoonstelling nauwelijks over de kunst van deze ‘twee sleutelfiguren’, maar vrijwel uitsluitend over de koloniale context. De hele catalogus van 250 pagina’s kan worden samengevat in twee woorden Erg hè!? En onder de auteurs bevinden zich nauwelijks kunsthistorici, maar sociologen, (cultureel) antropologen, etnologen en aanverwanten.

Het ‘inspiratie zoeken’ van nog maar een paar jaar geleden is nu geworden ‘De kunstenaar als kolonisator’ en ‘Zwarte lichamen als seismografen van koloniale orde(verstoring)’ – dit zijn twee titels van hoofdstukken. En héél erg ook is dit: ‘In de kunst van Kirchner en Nolde zijn mensen van kleur vaak sensueel en kleurrijk afgebeeld. De uitdrukkingskracht van kleur en vorm wordt als belangrijker gezien dan een gedetailleerde weergave van mensen of voorwerpen.’ Dat dit voor bijna alle grote schilders geldt, ook als Witte, pardon witte, mensen worden afgebeeld, is het Stedelijk even ontgaan, ook al is de directeur beroemd vanwege zijn Z/zwarte bril.

Elke keer als ik in de afgelopen jaren van toenemende gekte dit soort baarlijke nonsens tegenkwam, hoopte ik stiekem dat het dieptepunt nu wel bereikt zou zijn. Maar elke keer bleek het nog erger te kunnen.

Ga naar het Stedelijk, kijk naar dat prachtige werk en lees geen letter van al die bijeengeraapte onzin!