De enige verklaring voor de onbezonnen invasie is dat Rusland in zijn eigen sprookjes, mythen en fantasieën over Oekraïne is gaan geloven. Ruslanddeskundige Hidde Bouwmeester blikt op EW Podium terug op zeven maanden onbegrijpelijke oorlog.
Op 24 februari keek de wereld verschrikt op toen de Russische president Vladimir Poetin na maandenlange dreigementen ook daadwerkelijk besloot om Oekraïne met een ‘full-scale invasion’ binnen te vallen. Poetin noemde dit eufemistisch een ‘speciale militaire operatie’. Binnen 24 uur boden de Verenigde Staten Volodymyr Zelensky een escorte aan om Oekraïne te ontvluchten. Die antwoordde met de inmiddels legendarische woorden: ‘I need ammo, not a ride.’ (Ik heb geen escorte nodig, maar munitie.)
Hidde Bouwmeester (1994) is historicus en onafhankelijk analist. Studeerde aan de Universiteit van Amsterdam Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen en is gespecialiseerd in postcommunisme in Oost-Europa en Rusland in het bijzonder.
EW Podium publiceert opinies van jonge schrijvers, die vanuit eigen onderzoek of werkervaring bijdragen aan het debat. De artikelen reflecteren niet noodzakelijkerwijs de opvatting van de redactie.
De oorlog is inmiddels zeven maanden verder, maar één ding staat vast: Zelensky ontwikkelde zich als de Churchill van onze tijd. Voor historici zal het de komende jaren een raadsel zijn hoe het kan dat Rusland Oekraïne binnenviel op basis van talloze naïeve en foutieve aannames gebaseerd op wensdenken.
Foutieve aannames en wensdenken
Tussen 21 en 24 februari 2022 lijken de Russische inlichtingendiensten echt in de veronderstelling te zijn geweest dat Russisch-sprekende Oekraïners met vlaggetjes het Russische leger zouden begroeten. In plaats daarvan stonden gemotiveerde Oekraïense soldaten hen met Turkse drones en Britse stingers op te wachten. De beruchte Russische paramilitaire organisatie Wagner zou volgens Bellingcatonderzoeker Christo Grozev zelfs aan Moskou hebben beloofd dat dat Oekraïne vanaf maart 2022 niet langer zou bestaan. Dit omdat Moskou dacht dat een deel van het Oekraïense leger zou overlopen. Dat Russisch-sprekende Oekraïners automatisch pro-Russisch zouden zijn, was natuurlijk naïeve basisschoollogica van Moskou, sterker nog, de Russische naïviteit kende geen grenzen.
Rusland lijkt dus in zijn eigen retoriek verstrikt te zijn geraakt. Het is gaan geloven in zijn eigen mythes, sprookjes en fantasieën over Oekraïne. Rusland noemt Oekraïne een broedervolk, maar deze broederliefde is allesbehalve wederzijds. Het lijkt nog het meest op een scheiding waarbij de ex-partner maar niet wil accepteren dat de liefde voorbij is en steeds opnieuw probeert te daten met die ex-partner.
Oekraïne op de Democracy Index inmiddels net onder Hongarije
Sinds de Oranjerevolutie in Oekraïne in 2004-2005 en na de Maidanrevolutie in 2014 heeft Oekraïne een transformatie doorgemaakt. Rusland ziet Oekraïne echter als de bakermat van de geschiedenis en kan deze transformatie moeilijk aanvaarden. In Kiev kijken ze naar de toekomst en die ligt in Europa en niet langer in Rusland. Oekraïne voerde sinds 2014 belangrijke hervormingen door en staat inmiddels net onder Hongarije op de Democracy Index.
Lees ook de column van Gerry van der List: Kost solidariteit met Oekraïne niet al te veel?
Natuurlijk is er nog ruimte voor verbetering van de rechtsstaat, maar Oekraïne heeft sinds de Maidanrevolutie, ondanks alle tegenslagen, het pad van de open samenleving gekozen. Juist doordat Rusland in 2014 probeerde om middels proxy-milities de Donbas te confisqueren en Oekraïne zich hiertegen verzette, groeide het Oekraïense bewustzijn enorm. Niemand lijkt zo bepalend geweest voor de ontwikkeling van het eigen Oekraïense zelfbewustzijn geweest als Vladimir Poetin. Dat hebben de Russische inlichtingendiensten gemist en daarom lijken ze in hun eigen mythen te geloven.
Toen Rusland Krim annexeerde, bleven keiharde sancties uit
Bovendien was Rusland in de veronderstelling dat het Westen slechts symbolisch zou reageren op oorlogshandelingen in Oekraïne. Want ook in 2014, toen Rusland de Krim annexeerde, en met proxy-milities de Donbas, bleven keiharde sancties uit. Poetin verwachtte ook nu vrij spel te hebben. Hij verkeek zich echter op de Oost-Europese landen. In onder meer Finland, Polen en de Baltische staten deed de oorlog de spoken uit het (Sovjet)verleden weer ontwaken. In Warschau en Tallinn zijn ze ervan overtuigd dat Oekraïne de oorlog tegen Rusland ook namens het Westen voert. Polen waarschuwde sinds 1994 voor de gevaren van Russisch expansionisme, maar dit was aan dovemans oren gericht.
Lees ook de column van Philip van Tijn: Poetin verslaan zonder vernedering van Rusland
Wie valt er nu om?
Rusland lijkt niet alleen aan wensdenken te hebben gedaan, maar ook zijn eigen capaciteiten te hebben overschat. De weerstand van zowel de Oekraïense bevolking als van het Oekraïense leger had Moskou nooit voor mogelijk gehouden. Volgens Oekraïne verloor Rusland ruim 55.000 soldaten en zijn ruim 100.000 soldaten gewond geraakt. Als Rusland dit van te voren had geweten, dan was er nu geen oorlog in Oekraïne geweest. De invasie werd een groot fiasco. Niet Oekraïne, de NAVO of Europese Unie dreigen te imploderen, maar de Russische tegenhangers, zoals de CSTO en de Euraziatische Unie verliezen aanzien. Toen Azerbeidzjan Armenië aanviel en Armenië de CSTO (een Russische, post-Sovjet veiligheidsalliantie) inriep, greep die niet in en dit ondermijnde het lidmaatschap van de CSTO als veiligheidsgarantie.
Oekraïne-oorlog in rijtje mislukte veroveringscampagnes Rusland
Historisch gezien wint Rusland zelden veroveringsoorlogen. Deze Oekraïne-oorlog kan in het illustere rijtje van mislukte veroveringscampagnes, zoals de Krimoorlog van 1853-1856 en de Russisch-Japanse oorlog van 1905. Deze oorlog zet namelijk de stabiliteit in Rusland ernstig onder druk. Poetin had een sociaal contract met de Russen gesloten: hij ontnam de Russen de democratische rechten, maar gaf hun (economische en sociale) stabiliteit. Maar nu moeten diezelfde Russen de miscalculaties van Poetin met mensenlevens (terug)betalen.
Tweede Russische burgeroorlog?
Hoe deze oorlog ook afloopt, het einde van het Russische imperium lijkt bezegeld. Of Rusland nu uit elkaar valt of niet, het is blijvend beschadigd. Velen hopen nog op een volksopstand, maar gezien de repressie van het regime lijkt dit wensdenken. Separatisme, al dan niet gewapend, lijkt daarom een realistischer scenario. In Dagestan en in Siberië zijn de voortekenen al zichtbaar. Dagestaanse vrouwen protesteren tegen de mobilisatie van hun broer, man of zoon en in Siberië heeft iemand een ambtenaar van de dienstplicht geliquideerd. Dit roept de vraag op of Rusland bestand is tegen deze sociale onrust, zeker als die zich zou verspreiden over de hele federatie. Realistischer dan een wederzijdse nucleaire vernietigingsoorlog is dus dat andere scenario: een tweede Russische burgeroorlog.