Vorig jaar al werd duidelijk dat Keti Koti op een kruispunt staat. De viering kent elementen van verzoening, erkenning en gezamenlijkheid, maar ook van sektarisme en afgeven op andere bevolkingsgroepen, schrijft Hans Siebers in een ingezonden opinie.
Alvorens daarop in te gaan wil ik putten uit het laatste boek van Herman Tjeenk Willink, Het tij tegen. Democratische rechtsorde als fundament. Daarin noemt hij een aantal bedreigingen voor de democratie. Eén ervan is de neiging van bestuurders zich niet te bekommeren om kennis, argumenten en beleid om werkelijke problemen van burgers op te lossen.
In plaats daarvan proberen ze weg te komen met het afkopen van onvrede met geld en concessies, en door alle emoties simpelweg maar te omarmen en bevestigen. Burgers zoethouden in plaats van ze serieus te nemen.
Van herdenken naar herverdelen in één middag
Zo is het gegaan met Zwarte Piet. De vraag of Piet werkelijk racistisch is, is nooit gesteld. Het was ook niet zo. Kinderen zouden zich door hem gekwetst voelen, terwijl onderzoek van Mesman, Janssen en Van Rosmalen (2016) uitwees dat dit helemaal niet het geval was. Bestuurders hebben de activisten hun zin maar gegeven. Vervolgens stemmen velen op Wilders omdat ze hun land niet meer herkennen.
Bij de excuses voor het slavernijverleden door onder anderen premier Rutte en koning Willem-Alexander is het ook zo gegaan. De basis ervoor was flinterdun. Natuurlijk, er lagen veel rapporten over de betrokkenheid van Nederlandse instanties, steden en het koningshuis bij slavernij. Weinig nieuws.
Een heldere analyse van welk probleem mensen precies hebben met het slavernijverleden, en of excuses een antwoord daarop vormen, is nooit gemaakt. Dus geef je maar weer toe, bevestig je de gevoelens van betrokkenen en geef je 200 miljoen voor hun projecten.
De grenzen van bewustwording
Nu wil ik dat niet bagatelliseren. Dergelijke excuses vragen om moed en het herdenken van het slavernijverleden kan een belangrijke rol spelen om mensen het gevoel te geven dat ze worden erkend en gehoord.
Maar wat is de ratio achter het uittrekken van zo’n bedrag voor projecten voor voorlichting over en bewustmaking van het slavernijverleden? Onderzoek van het Historisch Nieuwsblad (2020) liet zien dat er in het onderwijs al buitensporig veel aandacht aan wordt besteed, en wel op uiterst kritische wijze. Wat wil je dan bereiken met nóg meer aandacht?
Van erkenning naar escalatie van eisen
Bestuurders hebben in het midden gelaten waarvoor ze nu precies hun excuses hebben aangeboden: betrokkenheid in het verleden of doorwerking ervan in het heden. Daardoor ligt er nu een nog veel groter probleem. Hun succes heeft activisten en instanties gesterkt om met nog veel verdergaande eisen te komen.
Bij Keti Koti is dit jaar het gezamenlijk herdenken van het slavernijverleden naar de achtergrond verdwenen. Vrijwel alle sprekers legden een eisenpakket met een herstelprogramma en herstelbetalingen op tafel, gebaseerd op de mythe van de doorwerking van het slavernijverleden.
Verzet als erfgoed
Astrid Elburg, voorzitter van het herdenkingscomité slavernijverleden, noemde doorwerking in taal, sociale systemen, mentale gezondheid, ongelijke maatschappelijke kansen en economische posities. Voor haar was dát de betekenis van het herdenken van het slavernijverleden. Dus niet verzoening.
Ze sloot haar voordracht af met: ‘Wij zijn de volgende voorouders.’ Ze suggereerde dat zij net als hun voorouders moeten vechten tegen onrecht en voor een menswaardig bestaan. Alsof haar lot net zo slecht is als van haar tot slaaf gemaakte voorouders.
Van slachtofferschap naar beschuldiging
Wie zichzelf zo profileert als slachtoffer, impliceert dat er daders zijn die hem dat aandoen. Hij verdeelt de bevolking in ‘wij’ (slachtoffers) en ‘zij’ (daders). Verzoenen wordt lastig als je een deel van de bevolking wegzet als net zo schuldig als slavendrijvers. Dat is een afslag naar confrontatie en polarisatie, waardoor Keti Koti verwordt tot een sektarische actievergadering.
De (vice)voorzitter van het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis (NiNsee), Wendeline Flores, riep op tot een nationaal herstelplan om achterstelling en ongelijkheid goed te maken. Ze noemde onder andere subsidies voor ondernemingen van nazaten.
De omvang van de gewenste bedragen laat zich min of meer raden, want het moet volgens haar gaan om een ‘structurele verandering’ van de samenleving. Maar wie moet dat opbrengen? Als het de belastingbetaler is, wordt ervan uitgegaan dat die mede schuldig is aan die ‘structuur van achterstelling en ongelijkheid’. Het lijkt me sterk dat hij of zij daarin een uitnodiging tot verzoening ziet.
Amerikaans activisme als Nederlandse maatstaf
Hebben dergelijke claims inhoudelijk een punt? Burgemeester Femke Halsema was het meest stellig op dit gebied. Historisch leed leeft door in de samenleving vanwege het racisme van Zwarte Piet, de moord op George Floyd in Minneapolis, in (institutioneel) racisme, in de Black Lives Matter beweging en in ‘witte superioriteit’, zei ze.
Haar voorbeelden betreffen vooral de Verenigde Staten. Eerder is al geconstateerd dat er voor die doorwerkingsthese en voor alles wat Halsema noemt, geen greintje bewijs bestaat in Nederland, ondanks vele boeken over dit onderwerp.
Bestuurders kiezen emotie boven werkelijkheid
Bij Zwarte Piet, de excuses voor het slavernijverleden en Keti Koti zien we steeds hetzelfde patroon. Bestuurders nemen de vragende partij niet serieus, want ze gaan inhoudelijk nooit in op argumenten.
De werkelijkheid mag geen rol spelen. In plaats daarvan koesteren ze de emoties van de vragende partij, ook als ze daarvoor zelf door het stof moeten, en trekken de portemonnee. De rest van de samenleving wordt zo gereduceerd tot figuranten, die ergens ‘bewust’ van moeten worden gemaakt.
Van concessie naar confrontatie
Als je activisten zo pampert, moet je niet vreemd opkijken als ze met almaar radicalere eisen komen, die steeds minder met de werkelijkheid van doen hebben.
Van de kleur van de schmink van Zwarte Piet naar een nationaal herstelprogramma tegen achterstelling en ongelijkheid. Het is een buitengewoon slecht idee om ze maar weer hun zin te geven. Temeer omdat dat polarisatie en confrontatie tussen bevolkingsgroepen voedt.