Of partijen wel of niet rechtsstatelijk zijn, vergroot de tegenstellingen alleen maar. Het debat moet gaan over het resultaat, schrijft jurist en hoogleraar Maurits Barendrecht in dit ingezonden opiniestuk. Hij reageert hiermee op het rapport van de Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) en de kritiek daarop in EW.
Rechtsstatelijk of niet. Democratisch versus populistisch. Dom-rechts tegenover Volkskrant-verstand. Het zijn nieuwe tegenstellingen, nieuwe kijkramen op de politieke machtsstrijd.
Dragen die bij aan een antwoord op de serieuze crisis in democratie, bestuur en rechtsstaat die ons land nu al jaren in de greep houdt?
Rode kaarten vielen vooral aan de rechterkant
De NOvA nam de politieke partijen de rechtsstatelijke maat. Een commissie van advocaten en enkele wetenschappers bekeek hun programma’s op rechtsstatelijke voorstellen. De rode kaarten vielen vooral aan de rechterkant. Links zag groen van de rechtsstatelijke complimenten.
Geerten Waling bekeek dit rapport voor EW en signaleerde dat de radar van de commissie erg strak is afgesteld. De commissie beoordeelt voorstellen om bestaande wetten en verdragen aan te passen bijvoorbeeld als een aantasting van de rechtsstaat.
De Orde van Advocaten neemt het begrip ‘rechtsstaat’ te ruim
Inderdaad. De commissie is – zonder dat te verhelderen – uitgegaan van wat internationaal een ‘dikke’ opvatting van de rechtsstaat heet. Iedereen is het erover eens dat een rechtsstaat betekent dat de overheid zich aan overeengekomen regels houdt en die niet willekeurig mag toepassen.
Een rechtsstaat heeft ook regels om die regels te veranderen. Bepaalde regels, zoals grondrechten, kunnen ook worden aangepast, maar daarvoor is de lat erg hoog gelegd.
Grondrechten beschermen niet alleen, ze kunnen ook onbedoelde effecten hebben. Kerkklokken zijn een fijne religieuze uiting maar verstoren wel je privéleven. Asielzoekers komen ook op jouw wachtlijst voor een woning. Rechters maken dan afwegingen. Zij vullen de grondrechten in, omdat er nu eenmaal een beslissing nodig is.
Gediplomeerd links neemt praktisch rechts de maat
Het gaat ver om voorstellen voor wijziging van die rechterlijke afwegingen als een ondergraving van de rechtsstaat te zien. Het gaat ook ver als een commissie vanuit de advocatuur partijen midden in de verkiezingsstrijd een rechtsstatelijk kontje geeft als ze rechters meer beslissingsmacht willen toekennen via constitutionele toetsing.
Of advocaten meer subsidie. Want dat bleek te leiden tot groene kaarten.
Het lijkt beter om het met een schone lei te beginnen aan deze moeilijke afwegingen. Zeker nu toch al het gevoel bestaat dat gediplomeerd links praktisch rechts voortdurend de maat neemt.
Waar ligt de grens tussen populistische trucs en politieke ideeën?
Ook de recente campagne van Voor Ons Nederland tegen populisme heeft mogelijk die bijwerking. Klaas Dijkhoff en de zijnen waarschuwen namens de milde meerderheid tegen populistische trucs.
Pas op met lieden die een schuldige vijand aanwijzen, simpele wereldbeelden neerzetten, makkelijke oplossingen voorstellen en de stem van het volk claimen.
De PVV-kiezer is duidelijk de eerst aangewezene. Minder duidelijk is waar de grens ligt tussen deze trucs en wat de redactie van elke talkshow elke avond van iedere lijsttrekker hoopt te horen.
Grote meerderheid is het eens over wat de burger mag verwachten
Extra tegenstellingen helpen ons waarschijnlijk niet uit de crisis. Zeker niet als ze parallel lopen aan de politieke breuklijnen. Maar wat dan wel? Een neutraler richtpunt lijken de verwachtingen van burgers over de democratische rechtsorde.
Vooral die verwachtingen kunnen een richtpunt zijn: waarover zijn mensen het in grote meerderheid eens? Volgens 81 procent van de kiezers (aldus Ipsos) is de politiek ‘te veel met zichzelf bezig is in plaats van met het oplossen van problemen van de mensen in het land’.
Snelle routes voor problemen die mensen ervaren
Onderzoek bij bedrijven en onder burgers laat bijvoorbeeld zien hoe groot de impact is van conflicten op het werk, hoeveel het kost om die op te lossen en hoe drempels tussen flexibele en vaste contracten daarbij in de weg zitten.
Het ‘sociale domein’ is een abstracte omschrijving voor een pot van 20 miljard euro aan gemeente-uitgaven voor gezinnen die uit scheidingen, schulden en opvoedingsproblemen willen komen.
Stikstof betekent onzekerheid voor talloze ondernemers over hun vergunningen en dus over alle essentiële relaties met financiers, klanten en werkenden in hun bedrijven.
Slachtoffers hebben geen behoefte aan nog weer een strafbepaling, maar willen informatie, voorkomen dat het weer gebeurt, herstel van geschonden verhoudingen en passende genoegdoening.
Beste rechtsstaat, bied effectieve, transparante oplossingen
De opdracht die burgers geven is duidelijk: beste rechtsstaat, bied de miljoenen mensen die met deze problemen kampen binnen drie maanden een effectieve oplossing, zodat ze in elk geval voorlopig verder kunnen. Met alle websites, bemiddelaars, rechters en regels die voor deze oplossingsroutes nodig zijn.
In plaats van de fixatie op debat en moties kunnen we ook iets doen aan de rechtsstatelijke klacht dat besluiten in achterkamertjes worden genomen.
Het Sociaal Cultureel Planbureau vond dat 68 procent van de kiezers vraagt om meer transparantie. Slechts 12 procent is geneigd te vinden dat beslissen achter gesloten deuren soms nodig is.
Investeer dus in de beste praktijken voor open besluitvorming en pas die toe op de belangrijkste beslissingen die de samenleving neemt, te beginnen met het regeerakkoord en de cruciale vervolgakkoorden.
En laat burgers, niet alleen experts, meebeslissen
Burgers willen ook meer participatie en neutrale inzet van expertise. De grote meerderheid ziet in raadpleging en invlechting van kennis goede aanvullingen op de representatieve democratie. Het lijkt goed mogelijk om dit serieus te ontwikkelen en breed in te voeren. Daarvoor zijn vele instrumenten beschikbaar.
Want Nederland loopt achter op landen als Zwitserland en zelfs op Zuid-Amerika en Oost-Europa in participatieve democratie.
Politicologen Josje den Ridder en Tom van der Meer hebben onlangs de verwachtingen van burgers krachtig samengevat. Burgers willen procedurele rechtvaardigheid, oplossingen en zich vertegenwoordigd voelen. Dat bepaalt hun vertrouwen in politiek, democratie en het rechtsstatelijk bestel.
Maurits Barendrecht is emeritus hoogleraar Innovatie van Rechtssystemen aan de Universiteit van Tilburg.