Het Nederlandse coronavaccin zal zo goed als zeker uit de fabriek van Pfizer in het Belgische Puurs komen. Vier jaar geleden bezocht Simon Rozendaal de fabriek en maakte hij een reportage: hoe vaccinfabriek Puurs de wereld redt. Lees het stuk uit 2016 hieronder terug.
Meer over dit onderwerp: Zal Amerikaans-Duits vaccin ons van corona verlossen?
Genezen is goed, inenten is beter, staat op de muur in het Belgische Puurs. In de vaccinfabriek dringen ze de wereldwijde sterfte door de pneumokok drastisch terug, zag Elsevier in Rwanda. Weer een voorbeeld dat onze zuiderburen slimmer zijn.
April 2016, te midden van de groene heuvels in Rwanda. We zijn in Gahengeri, op rond een uur rijden van de hoofdstad Kigali – het laatste kwart van de reis in een busje hobbelend over een onverhard pad, vol kuilen in de rode aarde die zo kenmerkend is voor Afrika.
In het districtsziekenhuis bevinden zich zo’n honderd jonge moeders, gestoken in kleurige gewaden en allemaal met een zuigeling op schoot, arm of rug of aan de borst. De moeders wachten gedwee op hun beurt.
Het tafereel is om diverse redenen uitzonderlijk. Het is niet alleen dat de jongedames hier niet morren, wat in onze contreien toch gebruikelijk is wanneer wij niet op onze wenken worden bediend, nee, ze stralen zelfs van blijdschap.
Kinderen blijven leven
Lees meer uit het medicijndossier: waarom de farmafobie onterecht is
Sommigen van hen, vertellen ze schuchter via een tolk, hebben anderhalf uur met kind (in een draagzak) op de rug gelopen naar Gahengeri. Heuvel op, heuvel af, in een temperatuur die wij op zijn hoogst vijf dagen per jaar hebben. En vervolgens moeten ze nog een paar uur wachten in de warme kliniek, zonder airco en koffie.
Wachten waarop? Een uitkering, een nieuw mobieltje? Nee, op het heuglijke moment dat hun kind huilt. Ze weten dat dit kleine snikje de overlevingskansen van hun kroost aanzienlijk verhoogt. En dat heeft weer grote gevolgen voor het land en de bevolkingsomvang. Zoals de minister van Volksgezondheid van Rwanda, dr. Agnes Binagwaho, zelf arts, zegt: ‘Door vaccins zullen vrouwen op termijn geen tien kinderen meer baren. Ze krijgen er immers vertrouwen in dat hun kinderen in leven blijven.’
De verpleegsters in de kliniek van Gahengeri tonen het vaccin dat zij vandaag toedienen. Het betreft Prevenar 13, tegen de zogeheten pneumokok. Interessant detail: dit vaccin komt uit België, uit het stadje Puurs, tussen Antwerpen en Brussel.
Hé, dat is interessant. Hoe komt een vaccin vanuit België in Rwanda terecht en waarom komt zo’n levensreddend middel eigenlijk uit België?
Vaccins redden levens
Enkele maanden later is het verzoek om een kijkje in deze fabriek te nemen ingewilligd. Elsevier wandelt met Ubrik Janses, directeur biotech & vaccins van Pfizer Puurs, langs toegangspoorten, afvullijnen, sterilisatie-apparatuur en robots. Hij is trots als een pauw dat wij met eigen ogen hebben gezien hoe zijn vaccins levens redden in dat verre Afrikaanse land.
Janses maakt de bezoeker vooraleerst duidelijk dat enig ontzag voor de vijand niet misplaatst is. Streptococcus pneumoniae is een bacterie die zich vooral in de neus thuisvoelt, maar die, als hij op reis gaat naar andere organen, longontsteking veroorzaakt, en vervolgens ook nog eens hersenvliesontsteking, middenoorontsteking en nog het een en ander aan koortsige, zeurende en zwerende ellende kan teweegbrengen.
Het lijkt mild – ach, een simpele neusbacterie – maar vergis u niet, de pneumokok veroorzaakt jaarlijks meer dan vijfhonderdduizend doden.
Puurs, wat is dat?
Althans, tot een aantal jaren geleden. Sinds de fabriek in Puurs vaccins produceert, loopt het aantal doden dat de pneumokok wereldwijd maakt snel terug.
De fabriek dateert al uit 1962 en belichaamt de roerige geschiedenis van de farmaceutische industrie, vol fusies en overnames. Aanvankelijk was de fabriek van het Amerikaanse bedrijf Upjohn, in 1995 ging Upjohn samen met het Zweedse Pharmacia en in 2003 werd de combinatie opgeslokt door het Amerikaanse Pfizer.
Pas sinds 2010 worden in Puurs vaccins geproduceerd. Vaccins zijn wezenlijk anders dan medicijnen. Niet alleen omdat ze ziekten voorkomen in plaats van bestrijden, maar ook omdat ze biologisch van aard zijn en daarom een andere productietechniek vereisen dan conventionele medicijnen, die vaak ‘chemisch’ zijn. En om het nog wat gecompliceerder te maken, het pneumokokkenvaccin was oorspronkelijk van het Amerikaanse bedrijf Wyeth, dat in 2009 ook door Pfizer is ingelijfd. Door de overname van Wyeth is Pfizer in de vaccins beland.
Het vaccin van Wyeth was aanvankelijk gericht tegen zeven stammen van de pneumokok. In 2010 is besloten er nog zes andere aan toe te voegen, om de effectiviteit van het vaccin te vergroten. Ter toelichting: er zijn bijna honderd varianten van de neusbacterie.
Waarom een vaccin het slimste is wat onze voorouders ooit bedachten
Vaak is een uitvinding gewoon een uitvinding, een van de vele nieuwe hebbedingen. Soms echter zit er een wonderschoon idee achter. Dat geldt voor de vaccinatie.
Die uitvinding staat officieel op naam van de Engelse arts Edward Jenner, die in 1796 de achtjarige zoon van zijn tuinman inentte met pus die hij uit een koeienzweer haalde. Mede daardoor heet een vaccin zo (vacca is Latijn voor koe).
Er zit een rijk gedachtengoed achter. Allereerst is daar het concept dat het lichaam een verdedigingsleger heeft tegen indringers. Vervolgens het inzicht dat het immuunsysteem een geheugen heeft.
Wanneer het lichaam eenmaal een indringer in het vizier heeft gehad, vergeet het deze nooit meer. In die zin is het afweergeheugen beter dan het geheugen dat zich tussen de oren bevindt: dat wordt met het slijten der jaren immers steeds sleetser.
Al zo’n drieduizend jaar geleden realiseerden Chinese artsen zich dat wanneer je eenmaal een beetje ziek bent geweest, je nooit meer last hebt van dezelfde aandoening.
In de achttiende eeuw werd dit aloude idee nieuw leven ingeblazen toen plattelandsartsen als Edward Jenner in de gaten kregen dat mensen met een pokdalig gezicht niet stierven aan de pokken. Ook melkmeisjes die besmet waren door koepokken, bleken immuun voor de echte pokken.
Klaarblijkelijk voorkomt een beetje ziek erger. Dat is nog steeds het principe van vaccinatie. Het lichaam maakt kennis met een ziekteverwekker (tegenwoordig niet meer de engerd zelf maar slechts een onderdeel daarvan) en heeft daarna hulptroepen paraat om bij een volgende aanval die indringer het lichaam uit te werken.
Hoe worden vaccinaties steriel gehouden?
Dat de fabriek in Puurs al uit 1962 stamt, is niet te zien. De afgelopen jaren heeft het Amerikaanse concern meer dan 400 miljoen in Puurs gepompt, onder meer vanwege de hoge eisen die aan de productie van vaccins worden gesteld. Directeur Ubrik Janses: ‘Alles wat in het lichaam wordt geïnjecteerd, moet vanzelfsprekend steriel zijn. Die steriliteit wordt vooral bepaald door de hygiëne in de fabriek.’
Apparatuur en leidingen worden in Puurs dan ook regelmatig gesteriliseerd. De gebruikelijke manier om dat te doen, is ze een half tot een heel uur bij 120 tot 130 graden te verhitten. Dat proces kan echter niet op de vaccins zelf worden toegepast. Daarin zitten eiwitten en die kunnen, zoals een gekookt dan wel gebakken ei aantoont, slecht tegen verhitting.
Veel eiwitten en andere lichaamseigen stoffen zoals DNA verliezen hun ruimtelijke structuur en daardoor hun functie vanaf ongeveer 40 graden Celsius – een biochemisch proces dat denaturatie wordt genoemd (en dat mede verklaart waarom hoge koorts zo gevaarlijk is voor het lichaam).
En dus zijn er alternatieven nodig om de vloeistoffen zo steriel mogelijk te krijgen en te houden. Een daarvan is filtreren. Janses: ‘Als je een vloeistof door een filter met gaatjes van 0,22 micrometer pompt, komt daar gegarandeerd geen bacterie doorheen.’
In de fabriek worden vier verschillende vaccins geproduceerd. Eén daarvan is FSME-Immun tegen teken-encefalitis. Deze ziekte wordt veroorzaakt door een virus (TBE) dat door teken wordt overgedragen. Het komt in Midden- en in Oost-Europa veel voor en veroorzaakt daar hersenvliesontsteking (encefalitis).
Eerder dit jaar werd gemeld dat deze ziekte ook in Nederland is gesignaleerd. Reeën in Nederland zijn besmet met het TBE-virus, de teken die het bij zich dragen zijn gevonden op de Utrechtse Heuvelrug en op de Sallandse Heuvelrug (Overijssel), en inmiddels zijn ook enkele mensen in Nederland met dit virus besmet.
Difterie
Maar het kroonjuweel van Puurs is het vaccin tegen de pneumokok, het meest gecompliceerde vaccin op aarde. In een gewoon vaccin zitten doorgaans één of twee actieve bestanddelen, in Prevenar 13 zijn het er dertien. Eigenlijk bestaat het vaccin uit dertien verschillende vaccins, die tot één geheel zijn samengesmeed.
Mede door de bizarre ontstaansgeschiedenis van het vaccin, met al die verschillende bedrijven die er aan hebben bijgedragen, geschiedt de productie op verschillende plekken in de wereld.
Allereerst worden in het plaatsje Andover, bij New York, van de dertien bacteriestammen zogeheten polysaccharide-delen gemaakt. Die worden vervolgens vervoerd naar het Ierse Grange Castle, bij Dublin. Daar worden de polysaccharide-delen van de pneumokok gekoppeld aan een onschadelijk gemaakte difteriebacterie. Dat is bedoeld om het lichaam te foppen en ervoor te zorgen dat het afweerleger wordt gemobiliseerd. Dat is noodzakelijk omdat de pneumokok van nature in de neus zetelt en dus geen sterke afweer oproept. De difteriebacterie daarentegen komt niet in het lichaam voor en roept wel een sterke reactie op.
Vervolgens worden de dertien vaccins in een gekoelde vrachtwagen naar Puurs in België getransporteerd, waar er één geheel van wordt gemaakt door de vaccins te binden aan aluminiumfosfaat. Dat is een van de stoffen (net als aluminiumhydroxide) die in bijna elk vaccin zitten, omdat ook zij de afweerreactie van het lichaam versterken.
Ubrik Janses: ‘Als je het allemaal op een rij zet, bestaat het productieproces voor dit vaccin uit 581 stappen, waarvan er hier in Puurs tien worden uitgevoerd. Het hele proces, van begin tot eind, vergt tweeënhalf jaar.’
In België is alles beter dan bij onsZe kunnen beter voetballen, beter hockeyen, ze maken betere bieren, ze zijn beter in gedestilleerd (tip: het Antwerpse jenevercafé De Vagant) en als klap op de vuurpijl zijn ze ook nog eens beter in het brouwen van medicijnen.
Terwijl Nederland in vaccins en geneesmiddelen – speerpunt van de kenniseconomie – niet veel meer voorstelt, bruist België van de bedrijvigheid. Minstens drie multinationals (GSK, Pfizer, Johnson & Johnson) zijn er actief.
Neem Puurs. Een kwartiertje onder Antwerpen en vanuit dit godvergeten gat, zoals Dimitri Verhulst zou zeggen (ze kunnen ook nog eens beter schrijven), worden peuters uit alle vier de windstreken beschermd tegen een van de gemeenste bacteriën op de aardbol.
Er werken in de fabriek van Pfizer bijna 1.700 mensen. Bijna zonder uitzondering hoogopgeleid, vertelt Ubrik Janses, directeur Biotech & Vaccins. ‘Daarom is België zo’n sterk farmaceutisch land. We hebben een hoog arbeidsethos en veel hoogopgeleide mensen.’
Dat België trots is op zijn pillen en poeders bewijst ook de positie van Paul Janssen, oprichter van Janssen Pharmaceutica (inmiddels onderdeel van het Amerikaanse Johnson & Johnson) bij de verkiezing tot Vlaming van de Twintigste Eeuw. Janssen eindigde in 2005 als tweede, vóór wielerlegende Eddy Merckx.
Amusant detail in de farmaceutische betrekkingen tussen Nederland en België is dat onze hoop in bange dagen na de teloorgang van Organon en Duphar, Crucell uit Leiden (koploper bij het ontwikkelen van een vaccin tegen ebola), enkele jaren geleden is overgenomen door het Belgische Janssen.
Sticker
Als de vaccins tegen de pneumokokkenziekte de fabriek in Puurs verlaten, zitten ze in kleine flesjes. Ze worden verscheept in dozen met diepgevroren gels en komen terecht in de derde wereld. Mede om die reden zit er op aanraden van de Wereldgezondheidsorganisatie WHO een temperatuurgevoelige sticker op. Als de flesjes een paar dagen aan een temperatuur boven de 40 graden zijn blootgesteld (de temperatuur waarbij de eerdergenoemde denaturatie van eiwitten kan optreden), kleurt de sticker met hittegevoelige inkt donker. Aldus weten de verpleegsters ter plaatse dat ze deze vaccins niet meer kunnen gebruiken.
Puurs zal in 2020 anderhalf miljoen kinderlevens hebben gered
De internationale organisaties komen in Puurs sowieso voortdurend om de hoek kijken. Niet alleen de WHO maar ook Gavi. De Global Alliance for Vaccines and Immunization is een internationale associatie die vanuit Zwitserland probeert om zo veel mogelijk arme kinderen in arme landen tegen enge ziekten in te enten.
Volgens Gavi wordt sinds 2010 in vijftig landen ingeënt tegen pneumokokken. Op haar website vertelt de organisatie ook dat het vroeger op zijn minst vijftien jaar duurde voor een vaccin als dit vanuit de rijke wereld doorsijpelde naar de arme, maar dat het tegenwoordig vrijwel gelijktijdig beschikbaar is. Een en ander is mogelijk gemaakt door de toekenning van ruim 1 miljard euro door de Bill & Melinda Gates Foundation en de regeringen van Italië, het Verenigd Koninkrijk, Canada, Rusland en Noorwegen.
De afgelopen tien jaar zijn vanuit Puurs ongeveer 740 miljoen vaccins via Gavi naar de derde wereld gegaan. De organisatie schat dat het vaccin tegen pneumokokken in 2020 ruim anderhalf miljoen kinderlevens zal hebben gered.
De in Puurs geproduceerde pneumokokkenvaccins – zo’n 75 miljoen per jaar – gaan bijna volledig (95 procent) naar Gavi. Natuurlijk zijn de vaccins ook in de rijke wereld beschikbaar. Een concurrerend vaccin (van GSK) zit sinds 2006 in het Rijksvaccinatieprogramma voor zuigelingen. Wie zelf Prevenar 13 wil kopen, betaalt daar in een Nederlandse apotheek 80 tot 85 euro voor. Maar de vaccins die Gavi aan arme landen levert, kosten minder dan 3 euro.
Ontwikkelingshulp
In zekere zin wordt in Puurs een effectieve vorm van ontwikkelingshulp bedreven. De vaccins die hier worden gemaakt, worden voor een appel en een ei geleverd aan arme landen als Rwanda, mede doordat de burgers in rijke landen, al of niet via hun zorgverzekering, een flink bedrag voor de inentingen neertellen.
Wie met directeur Ubrik Janses door de vaccinfabriek wandelt, merkt dat de werknemers zich ervan bewust zijn dat Puurs de wereld redt. Her en der staan leuzen op de muur die door de werknemers zelf zijn bedacht, met als hoogtepunt: Healing is good, vaccination is better (genezen is goed, inenten is beter).
Janses: ‘Pneumokokkenziekte is de voornaamste vermijdbare oorzaak van sterfte bij kinderen. En hier in Puurs zijn wij bezig die ziekte te voorkomen. Jawel, dat roept veel trots op.’
Lees meer uit het medicijnendossier: