Om besmetting met het coronavirus te voorkomen, geldt vanaf vandaag op veel plekken weer de anderhalvemeterregel. Het Outbreak Management Team (OMT), heeft tegen het demissionaire kabinet gezegd dat de basismaatregelen nog steeds onvoldoende worden nageleefd. Vier vragen aan Arie Dijkstra (60), hoogleraar sociale psychologie van gezondheid en ziekte aan de Rijksuniversiteit Groningen, of er echt wat fout gaat en hoe de motivatie hervonden kan worden om de regels na te leven.
1. Wat gaat er fout, waarom worden basisregels onvoldoende nageleefd?
‘Het is maar de vraag of er iets fout gaat. Probeer eens objectief, als een buitenstaander naar de situatie te kijken, alsof je vanaf de maan naar de aarde kijkt. Je ziet daar een landje – Nederland – met een bepaalde cultuur, een rechtssysteem en een kabinet dat beslissingen neemt. Natuurlijk zou je dan als buitenstaander kunnen denken: waarom zetten ze daar beneden niet gewoon het leger in om ervoor te zorgen dat iedereen zich aan de regels houdt? Dan ben toch je binnen twee of drie weken van dat virus af.
‘De realiteit is dat er is gekozen voor een evenwicht tussen een acceptabel aantal doden en de maatschappelijke en economische kosten die maatregelen meebrengen. Als we er voor kiezen dat er geen enkele dode mag vallen, dan gaat het nu inderdaad fout. Als je er voor kiest dat iedereen volledig vrij mag zijn in zijn beslissingen, dan gaat het ook fout: er gelden immers regels waaraan mensen zich moeten houden.
Abonnee worden?Dagelijks op de hoogte blijven van de laatste actualiteiten, achtergronden en commentaren van onze redactie? Bekijk ons aanbod en krijg onbeperkt toegang tot alle digitale artikelen en edities van EW.
Bekijk de mogelijkheden voor een (digitaal) abonnement hier
‘De overheid moet afwegingen maken. En het gaat er daarbij niet om of het mogelijk is om iedereen zich aan de regels te laten houden, want dat kan. En het lukt ook om zo’n 90 procent van alle mensen de regels te laten naleven. Die overige tien procent zou je kunnen najagen, maar dat willen we niet. We willen niet te veel dwang uitoefenen, omdat er ook andere belangen meewegen: economie, belangen van groepen met overtuigingen, van de horeca, het belang van vrijheid en van sociale contacten.
‘Mits mensen daarvoor goede redenen hebben, willen zij gerust hun gedrag aanpassen: afstand houden, een kapje dragen, even niet op bezoek bij oma.
‘Als onze eigen gezondheid wordt aangetast, dan liggen we te schreeuwen, zijn we angstig en willen we geholpen worden. Nu de meeste mensen zijn gevaccineerd, zijn we minder bang om zelf ziek te worden. Daardoor neemt de motivatie af. De waarde die de eigen gezondheid in zo’n geval in de schaal legt, neemt af. En toch moeten mensen worden gemotiveerd.
‘Daarbij telt mee dat de moed in de schoenen zakt om de regels te volgen, als andere mensen ze aan hun laars lappen. Als je dan op de radio hoort dat slechts een kwart van de mensen achter het regeringsbeleid rond corona staat, dat mensen moe en uitgeput zijn – wat helemaal niet zo is – dan stort de motivatie bij iedereen vanzelf in. Het is een selffulfilling prophecy.
‘In werkelijkheid is de steun voor maatregelen veel hoger. Dus eigenlijk gaat het heel goed. Voor sommige maatregelen geldt dat er minder steun is, maar houden mensen zich er wel massaal aan. Denk aan het dragen van mondkapjes in de trein, of het naleven van de avondklok vorig jaar.
‘Het gaat fout als media nadruk leggen op negativiteit, daar hebben ze blijkbaar behoefte aan. Beter kun je de feiten op tafel leggen.
2. Wat moet er nu gebeuren?
‘Het eerste waar het nu om gaat, is dat mensen verwachten dat de maatregelen effectief zijn. Als je dreiging van corona voelt, dan kan het opluchtend werken als je die kan wegnemen. Als mensen geen dreiging voelen, dan valt die ook niet weg te nemen. Het kan ook zijn dat mensen wel een dreiging ervaren, maar denken dat de maatregelen niet effectief zijn. Die overtuigingen kun je wegnemen door erover te praten en cijfers te laten zien.
‘Er zijn mensen die denken dat er wel degelijk sprake is van dreiging, maar dat de maatregelen te veel nadelen hebben. Ze hebben bijvoorbeeld angst voor bijwerkingen, prikangst of negeren gedragsregels en vaccinatie vanuit een religieuze of spirituele overtuiging, met flauwe argumenten en hersenspinsels dat het je energiebanen verstoort of zoiets.
Meer over dit onderwerp: Strijd tegen corona wordt er een van de lange adem
‘Een andere reden waarom mensen zich niet laten inenten of de gedragsregels niet naleven, is omdat dat hun zelfbeeld zou bedreigen. Wie zich niet laat vaccineren behoort nu tot een minderheidsgroep. En die groep ontwikkelt een eigen identiteit. De meerderheid – de gevaccineerden – wil dat de minderheidsgroep een bepaalde kant op beweegt. En dan treden weer psychologische mechanismen in werking die de minderheidsidentiteit juist versterken. Uit onze metingen blijkt dat mensen zich dan afzetten tegen de grote groep.
3. Hoe zit het met vertrouwen in de overheid en andere instanties?
‘We hebben net een onderzoek gepubliceerd waaruit blijkt dat er een verband bestaat tussen wat ik ‘conspiracy beliefs‘ noem en hoe erg mensen corona vinden. Dat wil zeggen: mensen die de overheid niet vertrouwen, geloven dat het RIVM cijfers overdrijft, dat media onder controle staan van de overheid, dat soort dingen, zijn ook minder bang zijn voor corona, vinden coronatesten minder betrouwbaar, zijn minder geneigd om zich te laten vaccineren en houden zich ook minder vaak aan de regels.
‘Die conspiracy beliefs blijken ook weer verband te houden met een hang naar autonomie. Wantrouwende mensen die in complotten geloven, zijn ook meer geneigd om zichzelf centraal te stellen in het leven. En ze zijn minder collectivistisch ingesteld.
Lees ook deze column van Geerten Waling: Vertrouwen op (on)betrouwbare overheid
‘Mensen die hun identiteit vormen op basis van autonomie vinden iedereen die doet wat de overheid wil doorgaans meelopers, schapen in een kudde en braaf. Maar waarom is dat braaf? Het is gewoon een kwestie van burgerschap. Zonder dat kun je geen enkele maatschappij draaiende houden.
‘Juist als mensen zich onzeker voelen, grijpen ze naar de conspiracy beliefs. Die helpt hen om de wereld beter te begrijpen. En dat heeft overigens niets met intelligentie te maken. Veel van de zaken die zij constateren, kloppen. Maar uit de rafeltjes aan het beleid concluderen zij dat een complete organisatie niet te vertrouwen is. Het is een kwestie van persoonlijkheid, van vatbaarheid voor bijgeloof, maar ook van de mate waarin de omgeving een voedingsbodem biedt voor dit soort gedachten. Via sociale media vind je tegenwoordig snel medestanders.
4. Wat kunnen mensen zelf doen om zich te motiveren om de gedragsregels te volgen?
‘Als iemand met die vraag bij mij zij komen, dan zou mijn eerste vraag zijn: wat voor een persoon wil je zijn? En wat voor mens wil je zijn in de maatschappij?
‘Vergelijk het met een glansrijke loopbaan. Je kan zeggen: ik heb daarvoor keihard gewerkt, gestudeerd, wat geld geleend en mijn talent benut. Een andere benadering is ook mogelijk: dat je leraar op school je adviseerde om een studie te volgen, dat je een baan werd gegund omdat het goed klikte tijdens een sollicitatiegesprek.
‘Zo zit het ook in de maatschappij. Je moet beseffen dat het je als individu, met al je talenten en capaciteiten, door de maatschappij mogelijk wordt gemaakt om te leven zoals je leeft. Je hebt beschikking tot supermarkten, schoenmakers, een overheid, politie, artsen. Vraag je vervolgens af wat voor een mens je wilt zijn in die maatschappij. Wil je apart zijn en alleen aan jezelf denken, alleen aan je gezin of je buurt? Of lukt het om in te zien dat je deel uitmaakt van een groter geheel waarvan je afhankelijk bent? Neem dat mee in je keuze om de maatregelen wel of niet te volgen.’