Zijn mpox een wereldwijd gevaar voor de gezondheid?

Het komt niet vaak voor dat de Wereldgezondheidsorganisatie een noodsituatie afkondigt. Dat doet de WHO nu wel in het geval van apenpokken. Is de dreiging echt zo groot?

Apenpokken, tegenwoordig vaker aangeduid als mpox, is een virale infectie die voor het eerst werd vastgesteld in 1958 bij laboratorium-apen. In 1970 werd het voor het eerst bij mensen aangetroffen. Het virus behoort tot dezelfde familie als het pokkenvirus, maar het ziektebeeld is doorgaans minder ernstig.

Mpox kwam jarenlang voornamelijk voor in delen van Centraal- en West-Afrika, waar het virus van dier (meestal knaagdieren) op mens werd overgedragen. Het bleef grotendeels een regionale kwestie, totdat in 2022 onverwachte uitbraken werden gemeld in Europa en Noord-Amerika, waardoor de ziekte plotseling wereldwijde aandacht kreeg.

Apenpokken meestal mild, maar soms levensbedreigend

Symptomen van mpox beginnen vaak met koorts, hoofdpijn, spierpijn en vermoeidheid, gevolgd door gezwollen lymfeklieren en huiduitslag. Deze uitslag, die meestal op het gezicht begint en zich daarna verspreidt naar andere delen van het lichaam, ontwikkelt zich tot met vocht gevulde blaren die uiteindelijk indrogen en korstjes vormen.

De meeste infecties verlopen mild en genezen zonder behandeling vanzelf, maar in zeldzame gevallen kunnen complicaties optreden, zoals ernstige bacteriële infecties, longontsteking of zelfs hersenontsteking. Kwetsbare groepen, zoals jonge kinderen, zwangere vrouwen en mensen met een verzwakt immuunsysteem, lopen een groter risico op een ernstig beloop. Er is in sommige gevallen behandeling mogelijk en nodig met een antiviraal middel.

Het sterftecijfer is sterk afhankelijk van in welk gebied het virus wordt aangetroffen . In de Democratische Republiek Congo (DRC)  zijn er regio’s waar de sterfte opliep tot 10 procent van het aantal besmettingen. Dat had voor een belangrijk deel te maken met de gebrekkige gezondheidszorginfrastructuur. Dit jaar zijn in DRC al meer dan 15.000 gevallen gemeld, waarvan 537 tot de dood hebben geleid. Buiten Afrika komt het sterftecijfer zelden boven 1 procent.

Geen soa, maar wel meer risico bij homo’s

De overdracht van mpox vindt voornamelijk plaats via nauw fysiek contact, bijvoorbeeld huid-op-huid, of door besmette voorwerpen als kleding en beddengoed. Verder kan het virus worden verspreid via druppeltjes in de lucht bij, zoals het wordt genoemd, ‘langdurige interactie op korte afstand’.

Terwijl de overdracht in Afrika in de meeste gevallen van dier op mens ging, blijkt uit de recente wereldwijde uitbraken dat transmissie van mens-op-mens nu de dominante route is, vooral binnen netwerken met intensief fysiek contact. De meeste besmettingen worden inmiddels aangetroffen bij mannen die seks hebben met mannen. Toch geldt mpox niet als soa, omdat het ook bij niet-seksueel contact wordt overgedragen.

Indammen apenpokken lukt maar niet

In 2022 was er een belangrijk keerpunt in de ontwikkeling van mpox. De plotselinge uitbraken buiten Afrika, zonder directe links naar de gebruikelijke endemische regio’s, wekten wereldwijd zorgen. De eerste gevallen moeten zijn veroorzaakt door zakelijke reizigers of immigranten die in Centraal- of West-Afrika zijn geweest en daarna naar Europa of Noord-Amerika reisden.

Daar verspreidde het virus zich snel binnen bepaalde risicogroepen, wat leidde tot een crisisgevoel onder gezondheidsautoriteiten. Sinds de uitbraak in 2022 zijn wereldwijd meer dan 87.000 gevallen van mpox gemeld. De vrees is dat het virus zich buiten Afrika makkelijker kan verspreiden, onder meer doordat er weinig natuurlijk immuniteit tegen mpox onder de bevolking is.

De Wereldgezondheidsorganisatie riep op 23 juli 2022 mpox voor het eerst uit tot een Public Health Emergency of International Concern (PHEIC), een noodverklaring die tot dan toe alleen was afgegeven voor ziekten als ebola, zika en COVID-19. Ondanks gerichte vaccinatie- en bewustwordingscampagnes was de verspreiding van het mpox-virus niet tot staan gebracht.

Dat uitroepen wil niet zeggen dat de hele wereld moet vrezen over een corona-achtige pandemie, maar dat de WHO internationale aandacht nodig acht om het virus te beteugelen voor het zich nog verder, ook buiten Afrika, verspreidt. Deze stap was bedoeld om internationale coördinatie te stimuleren en landen aan te sporen tot actie, waaronder bewustwordingscampagnes en vaccinatie van mensen in risicogroepen.

Er is een vaccin voor risicogroepen

Er is een vaccin beschikbaar dat goed beschermt tegen besmetting met mpox. Dit vaccin, dat vroeger werd ingezet tegen gewone pokken, is in Nederland sinds 2022 actief aangeboden  aan onder anderen sekswerkers en homoseksuele mannen. Ook op veel andere plekken in de wereld is geprobeerd om risicogroepen het vaccin aan te bieden, met wisselend succes.

Na de eerste PHEIC-aankondiging en de gerichte preventieve acties leek het aantal gevallen in de daaropvolgende maanden af te nemen. De ‘noodtoestand’ die in juli 2022 was afgekondigd, werd op 11 mei 2023 weer opgeheven. Maar deze week zag de WHO zich genoodzaakt om opnieuw een PHEIC uit te roepen. De heropleving onderstreept hoe hardnekkig de ziekte kan zijn, zeker in een wereld waarin mobiliteit en contactpatronen voortdurend veranderen.

Uitroepen noodtoestand dwingt landen tot actie

Het uitroepen van een PHEIC brengt verantwoordelijkheid met zich mee, zowel voor nationale regeringen als voor internationale organisaties. Het heeft tot gevolg dat landen meer middelen moeten vrijmaken voor monitoring, diagnostiek en preventie, en dat er strengere reisbeperkingen of quarantainevoorschriften kunnen worden ingesteld.

Tegelijkertijd roept het de vraag op in hoeverre dergelijke maatregelen sociaal en economisch opwegen tegen de risico’s die het virus met zich meebrengt. Hoewel de sterftecijfers bij mpox relatief laag zijn, heeft het uitroepen van een mondiale noodsituatie vooral tot doel om te voorkomen dat het virus zich verder verspreidt naar bevolkingsgroepen die vatbaarder zijn voor complicaties.

Ook speelt mee dat het virus evolueert en dat er varianten kunnen ontstaan die besmettelijker en/of gevaarlijker kunnen zijn. Hoe meer verspreiding van het virus, hoe groter de kans dat ergens gevaarlijke mutaties ontstaan. Er is dan ook enige zorg over een nieuwe variant, clade 1, die deze week in Zweden werd ontdekt. Het was de eerste keer dat deze variant, die besmettelijker is dan andere varianten, buiten Afrika werd gesignaleerd.

Mpox is in beginsel geen erg dodelijk virus, maar het is een ziekte die laat zien hoe zelfs relatief milde infecties wereldwijd een aanzienlijke impact kunnen hebben. Het succes van de bestrijding hangt niet alleen af van medische interventies, maar ook van het vermogen om als samenleving snel en adequaat te reageren.