Een monumentaal naslagwerk biedt inzicht in het vroege christendom. De paus nam het van de blije redacteuren in ontvangst.
André Haacke begint zich een beetje zorgen te maken. De eindredacteur en vertaler is tijdens een studie theologie van zijn geloof gevallen en noemt zich nu ronduit atheïst. Desondanks heeft hij zich erg verheugd op een ontmoeting met de paus deze ochtend in Rome. Iedereen heeft hij verteld dat hij Franciscus de hand gaat schudden.
Het zou een mooie beloning vormen voor zijn jarenlange werkzaamheden ten behoeve van de Brill Encyclopedia of Early Christianity, die vandaag aan de Heilige Vader dient te worden overhandigd. Voor de gelegenheid heeft Haacke (66) zelfs een mooi zwart pak aangeschaft, dat, zo merkt hij droog op, ook goed van pas kan komen bij de begrafenissen die hij op zijn gevorderde leeftijd helaas steeds vaker moet bezoeken.
Maar de angstige vraag is of het allemaal wel gaat lukken. Bij de Sint-Pietersbasiliek staat geen prelaat van het Vaticaan klaar die de delegatie van uitgeverij Brill via een geheim poortje vlot naar een pauselijk vertrek voert. Aangesloten moet worden bij een afschrikwekkend lange rij van mensen die Franciscus graag van dichtbij willen zien. Gelukkig zit er wel schot in, wat te maken heeft met de laconieke houding van de beveiligers, die iedereen maar laten doorlopen zonder acht te slaan op alle alarmerende piepjes bij het entreepoortje. Een hele fanfareband marcheert naar binnen zonder dat wordt gekeken of zich in de meegetorste trommels wellicht vuurwapens bevinden. De paus moet wel een engeltje op zijn schouder hebben dat hem al elf jaar lang behoedt voor aanslagen.
Na binnenkomst mag het Brill-gezelschap plaatsnemen op een tribune langs het podium, waar de paus in de open lucht een algemene audiëntie houdt voor een volgestroomd Sint-Pietersplein. Dit doet hij elke woensdagochtend, als hij tenminste niet weer eens op reis is. De plechtigheid bestaat uit een lezing uit het evangelie, een preek in het Italiaans en samenvattingen van de pauselijke woorden in andere talen. Nadat – altijd ontroerend – het Onze Vader in het Latijn is gezongen, blijken de Brill-mensen toch de gehoopte voorkeursbehandeling te krijgen. Zij worden naar een plekje achter het podium gedirigeerd, waar de paus na enige tijd in zijn rolstoel komt aanzetten.
‘L’ accademico olandese!’
Paul van Geest (60) treedt kordaat naar voren met een van de zes delen van het monumentale boekwerk waarvan hij een van de drie samenstellers is. De hooggeleerde theoloog mocht als eerste Nederlander toetreden tot de Pauselijke Theologische Academie en sprak in die hoedanigheid al een paar keer met de paus, maar deze geeft vanochtend geen blijk van herkenning. De 87-jarige kerkvorst ontmoet uiteraard zo veel mensen dat hem dit wel mag worden vergeven.
Van Geest laat zich dan ook niet ontmoedigen en weet, voordat hij begint aan een bewieroking van zijn meegereisde echtgenote, de vriendelijk en vrolijk ogende Franciscus al snel aan het lachen te maken. ‘Heilige Vader,’ zegt hij, vrij vertaald uit het Italiaans, ‘u hebt in uw preek net verteld dat Europa oud is en de kinderen niet lachen. Dat klopt. Ik ben zelf ook ouder en lach minder. Maar wat we in Europa wel doen, is onze kennis bewaren. Daarom hebben we deze in zes boeken beschikbaar gemaakt. Zo kunnen we einfach weitermachen.’
Hij kon even niet op de Italiaanse term komen, zo zegt Van Geest na afloop. Tot zijn genoegen had de president van de pauselijke theologenacademie de paus nog wel even ingefluisterd dat hij was toegesproken door een recent lid, waarop Franciscus enthousiast reageerde met: ‘L’ accademico olandese!’
Theologie verbannen van de universiteit
Van Geest stelt de EW-verslaggever aan de buitenlanders in het gezelschap voor als ‘de beroemde journalist uit Nederland die theologie van de universiteit wil verbannen’. Het laatste deel van deze introductie klopt in elk geval wel. Voor het – toch goed beargumenteerde – pleidooi heeft Giulio Maspero slechts een meewarig lachje over. ‘Er bestaat geen universiteit zonder theologie,’ zegt de Italiaan die zich, na zich als natuurkundige bezig te hebben gehouden met kwantummechanica, nu hoogleraar dogmatische theologie mag noemen.
Door de hobbelige straten van het openluchtmuseum dat Rome heet, gaat hij voor naar de Pontificia Università della Santa Croce. In het gebouw van de strijdbare katholieke organisatie Opus Dei bevindt zich een zestiende-eeuwse kerk met een verbijsterende pracht. Maspero (54) vindt de esthetiek zelf wat overdadig. Hij prefereert eenvoud. ‘Of ik dan niet het verkeerde geloof aanhang? Nee, hoor. Maar misschien woon ik wel in de verkeerde stad.’
Simpeler oogt het vertrek waar een conversatie op niveau over het vandaag gepresenteerde magnum opus moet plaatshebben. Naast Van Geest is Bert Jan Lietaert Peerbolte aangeschoven, die eveneens als editor-in-chief van de encyclopedie fungeerde. Der Dritte im Bunde, de vanuit Boston overgevlogen Amerikaanse hoogleraar David Hunter, bezichtigt intussen met zijn vrouw Rome.
Heidens karwei
Moet het voor Lietaert Peerbolte (61), domineeszoon en hoogleraar bijbelwetenschap aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, niet even slikken zijn tijdens zo’n confrontatie in Rome met de ‘paapse superstitiën’ waarvan zijn geloofsgenoten in het verleden hun afschuw hebben geëtaleerd? ‘Niet meer. Toen ik lang geleden voor het eerst in de Sint-Pieter kwam, was mijn eerste gedachte wel: dit gebouw is tot stand gekomen dankzij al die katholieke aflaten. En vanochtend had ik af en toe het gevoel in een film van Federico Fellini te zijn beland.’
De samenwerking met de katholieken Van Geest en Hunter verliep niettemin harmonieus. Wel openbaarde zich een verschil in wetenschappelijke benadering. Bij protestanten staat bij de bestudering van het vroege christendom de Bijbel centraal. Sola Scriptura is hun motto, alleen door de Schrift. Voor katholieken is ook de patristiek belangrijk, de studie van de kerkvaders. De Brill Encyclopedia is mede bijzonder door het samengaan van beide tradities.
De productie was een heidens karwei. Hoewel in dit verband wellicht beter van monnikenwerk kan worden gesproken. Ruim vijftien jaar geleden werd het idee geboren, zeven jaar geleden ontstond lichte paniek toen de uitgever zich boos toonde over de geringe vorderingen, waarna flink gas moest worden gegeven. Het resultaat mag er zijn: 6.000 pagina’s, met zo’n 1.200 lemmata van de hand van 650 auteurs die inzicht verschaffen in het christendom tot 600. Er is ook een digitale versie, waarin de laatste vorderingen in de vroegchristelijke studies worden verwerkt. Mooi dat een uitgeverij als Brill wilde investeren in zo’n groots en duur project, zegt Lietaert Peerbolte.
Over thema’s als abortus werden eeuwen geleden al discussies gevoerd
Een gesprek met hem en Van Geest doet een eenvoudige journalist al snel duizelen. Het ene moment gaat het over de begrippen nous, soma en psyche bij de oude Grieken en de pseudepigrafische correspondentie van Paulus met Seneca, het andere moment over de Praeparatio evangelica van Eusebius en de invloed van de Stoa op het denken van Augustinus. Op de slim klinkende stelling van de interviewer dat de encyclopedie bewijst dat het vroege christendom erg pluriform van aard was, volgt de reactie dat Walter Bauer dit al in 1934 heeft betoogd in Rechtgläubigkeit und Ketzerei im ältesten Christentum. Oh ja, dat is waar ook.
Door de verscheidenheid van christelijke opvattingen werden in de eerste eeuwen discussies gevoerd die nog altijd actueel zijn. Het lemma ‘abortus’ toont bijvoorbeeld een verschil van mening over de status van de foetus dat in confessionele kring nog altijd bestaat.
De geleerden ogen nog redelijk fris, hoewel zij zich zeker het afgelopen jaar uit de naad hebben gewerkt. Pro deo (of Deo). De vrouw van Lietaert Peerbolte zei eerder bij de koffie in een trattoria dat ze zich soms zorgen maakte om manlief die onderwijstaken moest combineren met het schrijven van het ene na het andere artikel. En Van Geest was naast zijn universitaire taken maandenlang van ’s ochtends 4 uur tot middernacht met een bloeddruk van 180 in de weer met zaken regelen, teksten corrigeren en stukken tikken. Op het laatste moment werden nog lacunes gevuld. Zo stelden de samenstellers tot hun schrik vast dat ze de Drie-eenheid vergeten waren, toch een cruciaal christelijk concept.
‘Kennis overdragen voelt voor ons als een plicht,’ zegt Lietaert Peerbolte. ‘Het is een soort wetenschappelijke roeping.’ Van Geest knikt en voegt toe: ‘Het is toch mooi dat we de paus, leider van de grootste soft power ter wereld, een werk mochten aanbieden waarin het vroege christendom tot in detail is bestudeerd.’
De ontmoeting met Franciscus, als therapeutische bekroning van intensief wetenschappelijk gezwoeg, noemde Van Geest eerder die dag op het Sint-Pietersplein al ‘beyond expectation’. Of de verwachtingen van André Haacke ook zijn overtroffen, valt te betwijfelen. Maar de medewerker van de Brill Encyclopedia heeft wel even de linkerhand van de paus kunnen drukken. Een fysiek contact waarvan hij thuis trots verslag kan doen.
Schrijf u in voor onze middagnieuwsbrief
Met de gratis nieuwsbrief EW middag wordt u dagelijks bijgepraat met commentaren en achtergronden bij de belangrijkste nieuwsverhalen.
