Met de decentralisaties in het sociaal domein werden gemeenten verantwoordelijk voor jeugdhulp, werk en inkomen en ondersteuning thuis. Eenvoud en nabijheid. Tien jaar later is de werkelijkheid anders, ziet Nationale ombudsman Reinier van Zutphen.
Uit onze onderzoeken als Nationale ombudsman naar de Jeugdwet (Participatie vanaf de zijlijn), de Wet maatschappelijke ondersteuning (Burger in zicht!) en de Participatiewet (Inspraak mag geen vinkje zijn) blijkt steeds hetzelfde: mensen voelen zich nauwelijks betrokken, hebben het gevoel dat hun stem niet meetelt. Dat tast hun eigenwaarde aan en vergroot het gevoel dat ze greep verliezen op hun leven.
Wantrouwen groeit
De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid waarschuwde al dat gebrek aan greep kan leiden tot gezondheidsproblemen, maatschappelijk onbehagen en zelfs complotdenken. Dat zie ik dagelijks terug in onze klachtenpraktijk. Waar weinig invloed is, groeit wantrouwen.
Soms komt dat pijnlijk dichtbij. Ik herinner me een man uit Harlingen wiens scootmobiel kapot was. Hij was ernstig ziek en wilde in zijn laatste maanden nog één keer de dijk op om de zee te zien. De gemeente en leveranciers schoven de verantwoordelijkheid heen en weer. Dat zijn verhalen die me bijblijven. Ze illustreren het getouwtrek tussen Rijk en gemeenten waar de burger de dupe van wordt.
Grote verschillen tussen gemeenten
De decentralisaties hebben geleid tot forse verschillen tussen gemeenten. Soms krijgen mensen betere ondersteuning door te verhuizen, soms juist minder. Daarmee is de rechtsgelijkheid aangetast: het maakt steeds meer uit waar je woont. Burgers haken niet af, ze worden weggeduwd.
De gevolgen van het toeslagenschandaal versterken dit patroon. Ik ontmoet mensen die geen hulp meer durven vragen, bang dat ze alles terug moeten betalen. Ouderen met een kleine AOW, ouders met recht op kinderbijslag, mensen in de bijstand die een baan willen aannemen. Allemaal vrezen ze dat hun zekerheid verder wordt aangetast.
Dagelijks leven is te ingewikkeld
Het aantal gemeenschappelijke regelingen is inmiddels opgelopen tot meer dan 1.200. Leg dat naast de vele publieke diensten die we hebben uitbesteed en je ziet een lappendeken. De burger komt heel moeilijk door het systeem als er iets niet goed gaat.
Dat kan gaan over ondersteuning bij schulden, hulpmiddelen of beschut werken. Maar ook bij het indienen van een klacht. Dat was nu net niet de bedoeling van de decentralisaties.
De afgelopen tien jaar hebben ook iets blootgelegd: hoe ingewikkeld het dagelijks leven voor veel mensen is. Waarom moet een bijstandsmoeder twaalf regelingen doorlopen om rond te komen? Waarom kost het zoveel moeite om de ondersteuning te krijgen waar je recht op hebt? Decentralisaties maakten zichtbaar hoe complex en belastend het systeem voor veel mensen is geworden.
Maatwerk geen oplossing voor slecht beleid
In gemeenteland klinkt vaak de roep om ‘de menselijke maat’ en ‘maatwerk’. Maar maatwerk is geen oplossing voor slecht beleid. Het is hooguit een noodgreep als regels niet werken. Vertrouwen herwin je alleen als burgers mogen meedenken, meedoen en meebeslissen. Hun inbreng moet zichtbaar meewegen in beleid en uitvoering.
Een voorbeeld uit Vaals. Een zogeheten bewegingsmakelaar ging van huis naar huis en nodigde bewoners uit voor koffie of een wandeling. Zo hoorde hij wat er speelde in hun leven en wat er nodig was. Dat is participatie in de praktijk: klein en dichtbij, maar met grote betekenis.
Zie burgers als volwaardige gesprekspartners
Tien jaar na invoering is mijn conclusie dat decentralisaties hebben bijgedragen aan het groeiende wantrouwen tegenover de overheid. Toch blijft de opdracht gelijk aan die in 2015: iedereen moet kunnen meedoen. Daar ligt de sleutel tot herstel van vertrouwen.
Overheden moeten burgers zien als volwaardige gesprekspartners, niet als uitvoeringsobjecten. Burgers zijn de beste adviseurs voor de overheid: laat zien dat hun stem telt, en je geeft mensen niet alleen perspectief en vertrouwen terug, maar ook hun toekomst en geluk.