Nederlandse kiezers hebben zich in groten getale uitgesproken tegen het EU-associatieakkoord. 64 procent stemde tegen. De opkomst ligt volgens prognoses op 32 procent, net boven de drempel. Lees in dit liveblog over de laatste uitslagen en reacties.
23.14 uur – De voormalige Eerste minister van Zweden Carl Bildt vraagt zich op Twitter af wat Nederland nog kan veranderen aan het verdrag, dat al door alle EU-lidstaten en Oekraïne werd goedgekeurd.
Agreement EU/Ukraine already approved by 29 democratic EU parliaments. Those voting No in Netherlands today are 0,06% of electorate in EU.
— Carl Bildt (@carlbildt) 6 april 2016
22.44 uur – Pas als alle stemmen zijn geteld wordt duidelijk of de opkomstdrempel wordt gehaald. Politiek redacteur van Elsevier Carla Joosten is bij een van de kiesbureaus, in Den Haag.
Blijft aandoenlijk om de democratie in werking te zien #oekrainereferendum @Elsevier pic.twitter.com/XwJUZ5aoem
— Carla Joosten (@ElsevierDenHaag) 6 april 2016
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
22.34 uur – Volgens de officiële tussenstand van ANP, gebaseerd op de binnengekomen uitslagen, heeft 61,7 procent van de kiezers tegen gestemd. De opkomst komt naar verwachting op 32,2 procent te liggen.
22.22 uur – Premier Mark Rutte (VVD) heeft voor het eerst gereageerd op de overtuigende overwinning van het ‘Nee-kamp’. ‘Dit verdrag kan nu niet zonder meer worden geratificeerd,’ geeft Rutte toe. ‘Stap voor stap’ moet worden gekeken wat de reactie van de Nederlandse politiek wordt.
Lees ook: Overtuigend ‘Nee’: ‘Dit kan kabinet niet negeren’
22.17 uur – De Britse euroscepticus Nigel Farage heeft zich op Twitter uitgelaten over de exitpolls. Eerder deze week was hij in Nederland om mensen op te roepen tegen te stemmen.
Dutch exit polls seem to indicate big No to EU vote. Hooray!
— Nigel Farage (@Nigel_Farage) 6 april 2016
21.35 uur – In een eerste reactie op Twitter heeft PVV-leider Geert Wilders de kiezers die tegen het verdrag met Oekraïne hebben gestemd, bedankt. Hij schrijft ‘geweldig trots te zijn’ op het resultaat.
21.30 uur – De opkomst bij het referendum zou op 32 procent komen te liggen, blijkt uit een update van de exitpoll van Ipsos. Daarmee wordt de opkomstdrempel gehaald, maar dat getal ligt binnen de foutmarge van de exitpoll. De onduidelijkheid over de geldigheid van het referendum blijft bestaan.
21.08 uur – SP-leider Emile Roemer zegt dat het kabinet de uitslag niet naast zich neer kan leggen, ook niet als de drempel net niet wordt gehaald. Het ‘nee-kamp’ heeft daarvoor te overduidelijk gewonnen, aldus Roemer. D66-voorman Alexander Pechtold wil nog niet vooruitlopen op die vraag. ‘Dat kunnen we later vanavond wellicht wel doen.’
21.04 uur – Het is onduidelijk of de opkomstdrempel van 30 procent is gehaald, misschien maakte deze kiezer op het laatste moment nog wel het verschil.
En de laatste kiezer in de Haagse #Archipel trok een sprintje. Geschatte opkomst hier ruim 50% #oekrainereferendum pic.twitter.com/FEZGrTLMEG
— Carla Joosten (@ElsevierDenHaag) 6 april 2016
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
21.00 uur – Uit de landelijke exitpoll van Ipsos blijkt dat 64 procent van de kiezers tegen het associatieverdrag met Oekraïne heeft gestemd, 36 procent was voor. De opkomst wordt geschat op 29 procent, maar in de exitpoll zit een foutmarge van drie procent.
20.51 uur – Om 21.00 uur gaan de stembureaus dicht. Dat is ook het moment dat er een eerste landelijke exitpoll naar buiten komt. De opkomst speelt een grote rol: als die volgens de exitpoll tussen de 27 en 33 procent ligt, blijft het spannend of de uitslag uiteindelijk geldig zal zijn. Dat komt door de foutmarge van drie procent.
20.29 uur – Er staan lange rijen bij stembureaus in Oldenzaal, de wachttijd zou zelfs 40 minuten zijn. Dat is saillant, omdat die gemeente besloot een groot aantal stembureaus die bij eerdere verkiezingen wel opengingen, nu gesloten te houden.
Het lijkt erop dat @StadOldenzaal opkomst onderschat heeft gezien wachttijd nu van 40 min. Eerdere rechtszaak hierover verloor @GeenPeil
— Herman Zaalberg (@HermanZaalberg) 6 april 2016
20.21 uur – In navolging van de onderstaande lijst met gemeenten is ook in Dordrecht en Waddinxveen de opkomst nu boven de dertig procent uitgekomen.
20.06 uur – De opkomst in Utrecht is de laatste uren snel gestegen. Om kwart voor acht had 27,1 procent van de kiesgerechtigden in de Domstad daadwerkelijk gestemd. In Rotterdam is het opkomstpercentage 22,4 procent.
19.24 uur – De stembureaus zijn nog anderhalf uur open. André Krouwel van Kieskompas denkt dat de opkomst zal uitkomen op 42 procent. Volgens de politicoloog is er een consensus dat de drempel van 30 procent wel wordt gehaald, al denkt Maurice de Hond dat de opkomst lager dan 30 procent zal zijn.
4 grote gemeenten halen vrijwel zeker de vereiste 27,5% (-7% tov EP2014) niet. Wellicht wordt het gecompenseerd door betere uitslagen elders
— Maurice de Hond (@mauricedehond) 6 april 2016
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
In verschillende gemeenten is de 30 procent opkomst al gehaald: Zeewolde, Amersfoort, Castricum, Blaricum, Westvoorne, Noordwijkerhout, Vlieland, Landsmeer en Schiermonnikoog.
19.17 uur – Overzicht van de opkomst in vier grote steden
Rotterdam – opkomst om 19.00 uur – 19.9 procent
Den Haag – 18.00 uur – 20,4 procent
Amsterdam – 18.00 uur – 13,7 procent
Utrecht – 16.00 uur – 14.6 procent
19.01 uur – In Rotterdam heeft bijna 20 procent gestemd: de opkomst ligt tot 19.00 uur op 19,9 procent. Vlieland is woensdag een van de uitschieters waar het de opkomst betreft. Om 19.00 uur meldde het Waddeneiland een opkomst van maar liefst 43 procent.
18.47 uur – De cijfers liggen in Den Haag wat hoger dan in de andere grote steden. 20,4 procent van de kiezers is daar komen opdagen. Het lijkt zeer spannend te worden of landelijk de drempel van 30 procent wordt gehaald.
18.01 uur – De opkomst in Amsterdam is nog altijd erg laag. Om 17.45 uur heeft 13,7 procent van de kiesgerechtigden hun stem uitgebracht, zegt de gemeente. Rotterdam meldt om 18.00 uur een opkomstpercentage van 17,2 procent.
17.47 uur – Jan Roos van GeenPeil roept kiezers in een tweet op om te gaan stemmen, ondanks het regenachtige weer op veel plekken. Het weer op de dag van de verkiezingen speelt een grote rol in de opkomst, blijkt uit onderzoek van de Radboud Universiteit Nijmegen. Als er meer dan 25 mm regen valt, neemt de opkomst met een procent af.
Laat het weer niet dit referendum bepalen. Stem! pic.twitter.com/PfBWWpkZy7
— Jan Roos (@LavieJanRoos) 6 april 2016
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
17.25 uur – Net als in Eindhoven is in Enschede het opkomstpercentage om 17.00 uur 16,49 procent.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
17.10 uur – De gemeente Almere meldt een opkomstpercentage van 16 procent. In Eindhoven was om 17.00 uur 16,49 procent van de kiesgerechtigden komen opdagen.
16.30 uur – De gemeente Tilburg loopt achter op het gemiddelde. Het percentage ligt daar om 16.00 uur op 12,18 procent. In de gemeente Urk had rond hetzelfde tijdstip 12,2 procent van de kiesgerechtigden een stem uitgebracht.
15.00 uur – De eerste gemeente waarbij de opkomstdrempel werd gehaald was Vlieland. De opkomst ligt nu op 35 procent. Op Schiermonnikoog werd voor 15.00 uur al meer dan 25 procent behaald.
Geldigheid
Als meer dan 30 procent van de stemgerechtigden hun stem uitbrengt vóór de bureaus sluiten, is de uitslag van het raadgevende referendum geldig. Als de meerderheid van de stemmen wordt uitgebracht tégen het associatieverdrag, dan moet het kabinet zich bezinnen.
Lees ook: Alles wat u moet weten over het Oekraïne-referendum 
Het opkomstpercentage is belangrijk voor strategische stemmers: als de kiesdrempel van 30 procent niet wordt gehaald is het referendum namelijk ongeldig en heeft de uitslag geen invloed. Stemmers uit het ja-kamp kunnen, wanneer het er op lijkt dat de opkomstdrempel niet wordt gehaald, dan dus beter thuis blijven. Voor het publiek zijn de opkomstpercentages dus van belang.
Sommige stemgerechtigden blijven expres thuis in de hoop dat het referendum ongeldig wordt verklaard. Overigens tellen blanco stemmen en ongeldige stemmen beiden mee voor de opkomst. Ook het weer zou daarbij een rol spelen.
In peilingen die in aanloop naar het referendum werden gehouden, liep het nee-kamp ruimschoots voor op het ja-kamp. De NOS gaf op vrijdag al aan dat het de tussentijdse opkomst van het referendum niet zal melden. ‘Wij willen geen nieuwsfeiten creëren door zelf actief onderzoek te laten doen dat het verloop kan beïnvloeden,’ zei hoofdredacteur Marcel Gelauff.