Lees terug: Op pad met de burgemeester

Jelte Wiersma liep in 2011 maanden mee met de vandaag overleden Eberhard van der Laan. Toen net één jaar burgemeester van Amsterdam. Lees hier zijn uitgebreide reportage terug. 

Hij slaat minder hard met de voorzittershamer dan Job Cohen. Maar dat is het enige waarin Eberhard van der Laan softer is dan zijn voorganger. In het kielzog van een man die ‘zijn’ Amsterdam weer wil laten bloeien.

In de ambtswoning van de burgemeester kijkt een klein meisje verlegen om het hoekje. Ze durft de zitkamer niet binnen te stappen. Als haar vader, burgemeester Eberhard van der Laan van Amsterdam, haar ziet, geeft hij zijn vierjarige dochtertje Eline een knuffel en stelt haar gerust: ‘Er zitten geen spoken in de kast. Spoken bestaan niet.’

Het is negen uur ’s avonds, etenstijd voor de burgemeester. Zijn woordvoerder brengt hem een grillburger en een kaassoufflé. Etend praat Van der Laan over zijn levensovertuiging, zijn carrière als advocaat en politicus en zijn missie. ‘Mijn vader is mijn voorbeeld. Hij was 25 jaar raadslid in Rijnsburg. Net als hij ben ik een calvinist en wil ik mensen helpen. Dat is mijn burgerplicht.’

Eberhard van der Laan (55, PvdA) is sinds 7 juli vorig jaar burgemeester van Amsterdam. Zijn volle agenda staat grotendeels in het teken van het terugdringen van de misdaad. Specifiek: gewelddadige overvallen, want bewoners en ondernemers voelen zich daardoor onveiliger. ‘Ik ben verantwoordelijk voor veiligheid en kan dat nu bij de gewapende overvallen niet genoeg waarmaken,’ zegt Van der Laan.

Om dat wel te kunnen, jaagt de voormalig advocaat en minister zijn ambtenaren op. De gedweeë politieke en ambtelijke cultuur in Amsterdam is negen jaar lang geconserveerd door de risicomijdende Job Cohen. Van der Laan probeert er weer beweging in te krijgen. Daarbij zoekt hij het randje van zijn verantwoordelijkheden op – en gaat er soms overheen. Hoe gaat hij te werk?

Vrijdag 6 mei, Amsterdam-West 


Van der Laan zegt het met ingehouden woede. ‘Er zijn hier twee overvallen op juweliers geweest. Wie heeft er dan gewonnen?’ Achmed Baâdoud (39) mijdt de blik van zijn burgemeester en kijkt bedremmeld naar de grond. De stadsdeelvoorzitter, ook PvdA, is gastheer van Van der Laan tijdens diens werkbezoek in Amsterdam-Nieuw-West.

Het is een warme en onbewolkte vrijdagmiddag en hier, tussen het beton en asfalt van Nieuw-West, wordt het nog warmer. Het zweet staat Van der Laan op het voorhoofd. Baâdoud heeft hem uitgelegd dat hij allerlei maatregelen neemt om de veiligheid te vergroten. Toch te weinig, vindt Van der Laan.

Hij heeft net met twee juweliers gesproken. Beiden zijn overvallen en bedreigd met een pistool. Op de stoep voor een van de juweliers spreekt Van der Laan Baâdoud streng toe. ‘Ik sta elke keer met mijn bek vol tanden als ik een overvallen ondernemer spreek. We staan in het moeras. We moeten weer de baas worden in de stad.’ Baâdoud knikt en zwijgt.

Het gezelschap – Van der Laan, Baâdoud, twee politiemensen, twee veiligheidscoördinatoren en enkele communicatiemedewerkers – loopt na de uitval van Van der Laan verder voor het volgende bezoek, aan het Jongerencentrum Osdorp. Afwisselend wandelt de burgemeester naast een van de mensen en vraagt: ‘Wat kun jij bijdragen aan de veiligheid van de stad?’ Om daarna streng en enthousiasmerend te vertellen over zijn ambitie: het oppakken van de top-600 van hinderlijke criminelen in de hoofdstad. ‘Wat zijn de problemen in de buurt en wat kan ik doen om ze samen op te lossen?’

Maandag 16 mei, het stadhuis


‘Ik besteed weleens vier uur per dag aan de top-600, en dat blijf ik doen.’ Lachend: ‘Tot ze allemaal in het gevang zitten. Ik had ook een top-2000 kunnen maken, jullie hebben mazzel dat het er maar 600 zijn.’ Aan de grote vergadertafel in de Stopera, het Amsterdamse stadhuis, valt een ongemakkelijke stilte na de woorden van de burgemeester. Het is maandagmiddag en de ambtelijke top is bijeen om te praten over de top-600.

Van der Laan wil dat 600 jongens die overvallen plegen – vooral immigrantenkinderen – achter de tralies belanden. Samen zijn de 600 in vijf jaar al 15.000 keer opgepakt. Maar de jonge boeven zijn vaak gauw weer vrij als gevolg van langs elkaar heen werkende ambtenaren, agenten, rechercheurs, officieren van justitie, rechters en hulpverleners. Van der Laan heeft bijna een jaar gewerkt om afspraken te maken met alle betrokkenen. En sinds 1 mei gebeurt het: de jongens worden ‘binnengehaald’.

Een ambtenaar somt op: ‘In week 2 hebben we negentien aanhoudingen.’ Van der Laan: ‘We kunnen er in mei 60, 70, 80 oppakken.’ Daarna gaan ze in de ‘wasstraat’. Eerst een gevangenisstraf en pas tijdens de detentie worden ze door hulpverleners met hun problemen, zoals schulden, geholpen.

Dit is een ommezwaai in het Amsterdamse denken. Jonge criminelen werden in de hoofdstad gezien als slachtoffer van hun omstandigheden; hulpverlening moest ze op het rechte pad helpen. Van der Laans voorganger Job Cohen zette moskeebesturen in om de jongeren te tuchten. Zonder succes.

De door Van der Laan gewenste ommekeer vergt strijd – vooral in het stadhuis. De ambitieuze gemeentesecretaris Henk de Jong (45) – scherp gesneden pak en das – is een belangrijke souffleur. ‘We gaan ambtelijke conflicten krijgen,’ zegt De Jong aan de bestuurstafel. ‘Je moet venijnig blijven en af en toe met je vuist op tafel slaan.’ Van der Laan luistert rustig en spuwt dan vuur: ‘Ik heb alle 31 partners gesproken, sommige elke week. De rechtbank doet mij organisatorische toezeggingen, maar in ons eigen huis is het niet op orde.’

De Dienst Maatschappelijke Ondersteuning (DMO) – de hulpverleners – en de dienst Openbare Orde en Veiligheid (OOV) zitten elkaar in de haren. De DMO moet jonge boeven na hun gevangenisstraf begeleiden en controleren. De OOV is de dienst die het veiligheidsbeleid uitvoert. Van der Laan: ‘Laten we het maar gewoon zeggen, de DMO wordt aangestuurd door twee oud-OOV’ers die daar met bonje zijn weggegaan. Er is wantrouwen, en dat moeten we wegnemen. De speciaal ingerichte gevangenistoren in de Bijlmerbajes is binnenkort gereed. Er zijn in oktober 120 plekken vrij. Die moeten vol.’ Na een klein uur is de vergadering voorbij en hebben de ambtenaren beterschap beloofd.

Typisch Van der Laan, zeggen insiders. Hij zegt waar het op staat. Met één doel: zijn ideeën realiseren. ‘Hij is een heel dominante man en heel erg slim. Die combinatie levert op dat hij zijn oplossingen de beste vindt,’ zegt oud-wethouder Duco Stadig (64).

Wie afwijkt van Van der Laans visie en lui is, krijgt het zwaar. ‘Ambtenaren kunnen niet duiken,’ zegt Hans Huijssoon (59). Hij organiseert de wijkbezoeken voor de burgemeester. Als iemand wel duikt, maakt Van der Laan dat duidelijk. Hij schreeuwt niet en gebruikt ook zijn humor als wapen, maar er zit een straatschoffie in Van der Laan – stadsdeelvoorzitter Baâdoud kan ervan getuigen.

Vrijdag 15 april, Van Dobben

Als representant van Amsterdam – een belangrijke taak van een burgemeester – lijkt de volkse Van der Laan zich vaak ongemakkelijk te voelen. Maar als broodjeszaak Van Dobben een vestiging in De Pijp opent, is Van der Laan erbij. Hij is vaste bezoeker van de vestiging in de Korte Reguliersdwarsstraat.

De burgemeester houdt van een broodje filet américain met uitjes en een beker melk, weet het personeel. Toen Van der Laan minister werd, ging hij ook eten in het bedrijfsrestaurant. ‘Maar hij had al gauw genoeg van de multicultigerechten die Ella Vogelaar altijd wilde. Toen hebben ze voor hem maar een broodje kaas en een beker melk op het menu gezet,’ zegt Dagmar Letanche (30).

Letanche werkte voor Vogelaar, was rechterhand van Van der Laan en volgde hem naar Amsterdam. Een uitzondering. Van der Laan heeft nauwelijks ‘eigen’ mensen aangenomen. Letanche vindt het werken voor Van der Laan slopend en zegt toe te zijn aan vakantie. Van der Laan werkt zo’n zestien uur per dag, vaak zes, zeven dagen per week. Vrouw en kinderen ziet hij nauwelijks.

Van zijn medewerkers verwacht hij dezelfde inzet. Ambtelijke stukken stuurt hij terug als die niet voldoen – ook om half vier ’s middags. En eist dan dat er de volgende ochtend een betere versie ligt. Ook wil hij alle onderliggende stukken hebben. ‘Ik ben jurist,’ zegt hij dan.

Donderdag 28 april, studio AT5

Hij is ook weleens niet op de hoogte. Van der Laan is elke twee weken te gast bij stadszender AT5 voor Het gesprek met de burgemeester. De dienst-BMW van Van der Laan rijdt voor, of beter gezegd: achter. Aan de achterzijde van het stoffige AT5-gebouw hoeft hij weinig trap te lopen en wordt zijn pijnlijke rug ontzien. De chauffeur van zijn dienstwagen – een stug geveerde BMW 5-serie – heeft medelijden met hem. ‘Dit is geen fijne auto,’ zegt de dienstdoende chauffeur. ‘Zeker in de stad met al die drempels.’

Na een korte schmink neemt Van der Laan plaats in de nieuw ingerichte studio, de bank is ingeruild voor twee stoelen en een tafel. Marnix van Egmond, de presentator, vraagt of zijn gast lekker zit. ‘Het gaat,’ zegt Van der Laan. ‘Lichaamstaal is niet mijn sterkste punt. Op de bank wist ik me helemaal geen houding te geven, maar dit is beter.’ En: ‘Ik heb grote waardering voor jullie. Hoe jullie het houtje-touwtje doen.’

Het zwaar gesubsidieerde AT5 heeft geld tekort – zoals altijd. Om zijn sympathie te onderstrepen, ondertekent Van der Laan als eerste een petitie van de Vrienden van AT5. Uiteraard bericht AT5 daarover enthousiast.

Van der Laan blijkt niet te weten dat de gemeenteraad eerder had besloten dat er een openbare inkoopprocedure moet komen voor het uitvoeren van de stadstelevisie. Iedereen mag meedingen naar de 5 miljoen euro subsidie. Naast AT5 zijn de AVRO, Het Parool en RTV Noord-Holland partij. Nu pleit de burgemeester plots voor een van de kandidaten.

Woensdag 11 mei, gemeenteraad


Het is bal voor de burgemeester in de Amsterdamse gemeenteraad. ‘Dit is niet netjes. U handelt in strijd met de goede orde,’ zegt Laurens Ivens, fractievoorzitter van de SP. De sfeer in de raadszaal is broeierig.

Van der Laan is volgens raadsleden een beetje een onhandige voorzitter van de raad – hij slaat veel zachter met de hamer dan Cohen, klaagt een raadslid – maar verder zijn de meesten enthousiast over hem. Toch ligt hij nu serieus op de pijnbank over zijn steunverklaring aan AT5.

‘Het is onhandig en onwenselijk dat Van der Laan met zevenmijlslaarzen door dit proces wandelt,’ zegt Evelien van Roemburg van GroenLinks. Marja Ruigrok (VVD): ‘Ik vind dit een beetje dom.’ Van der Laan kijkt kribbig de raadszaal in en zegt: ‘Mijn voorganger Schelto Patijn heeft Het Parool gesteund toen dat het moeilijk had.’ Jan Paternotte (D66), aanstichter van het debat: ‘Maar Het Parool is nooit onderdeel geweest van een inkoopprocedure en zij kregen geen subsidie van de gemeente.’

Van der Laan bijt op zijn duim en zegt: ‘Ik wist niet dat er een besluit van de raad lag. Denkt u dat ik tijd heb om alle notulen te lezen?’ Paternotte: ‘U had contact op kunnen nemen met de verantwoordelijke wethouder, Carolien Gehrels. En kunnen we ervan uitgaan dat u de raadsbesluiten kent?’ Van der Laan: ‘Ik sta voor duizend promille voor uitvoering van de inkoopprocedure. Aan de andere kant heb ik sympathie voor AT5. Ik vind dat dat moet kunnen.’

Paternotte: ‘U bent voorzitter van de raad én van het college. Op het moment dat u zich uitspreekt voor een van de partijen, schrikt u anderen af.’ Ruigrok: ‘De burgemeester heeft heel veel woorden nodig om niet te zeggen: “Dit had ik beter niet kunnen doen.”’ Van der Laan, brutaal: ‘Ik had allang sorry gezegd voor het niet weten dat er een inkoopprocedure is als het niet zo hoog werd gespeeld. Als het heel groot wordt gemaakt, ga ik niet sorry zeggen.’ Gejoel klinkt.

Na afloop van het debat krijgt Paternotte complimenten, van collegaraadsleden, journalisten… én wethouders. Met het ondertekenen van de petitie voor AT5 heeft Van der Laan zich begeven op het terrein van wethouder Gehrels. Ook andere wethouders zien het regelmatig gebeuren dat Van der Laan wiedt in hun portefeuille – en dat wekt wrevel.

Zo trok Van der Laan de zaak van Het Hofnarretje naar zich toe. Pech voor VVD-wethouder Eric van der Burg, die gaat over kinderopvang. Van der Laan zette zelfs de directeur van Het Hofnarretje onder druk om zich terug te trekken uit de dagelijkse leiding van het kinderdagverblijf.

De opening van de Volgermeerpolder, een natuurgebied, werd verricht door kroonprins Willem-Alexander met Van der Laan aan zijn zijde. GroenLinks-wethouder Maarten van Poelgeest had daar moeten staan. Intern leidt dat tot irritatie. Ambtenaren zien dat ‘hun’ wethouder wordt overvleugeld.

Van der Laan wuift de kritiek weg. ‘Ik probeer mensen te helpen. Ik heb het afgelopen jaar iedere wethouder wel een keer geholpen. Ik ben 55 en heb ervaring als advocaat en minister.’ Hij verbergt die ambitie niet. Stiekem gedoe is niet zijn stijl.

Zijn voorganger Cohen rookte ook af en toe, maar nooit in het openbaar. Van der Laan was ooit acht jaar gestopt, maar rookt weer sinds – hij weet het nog precies – 1994, tijdens een diner met vrienden in Madrid. Als burgemeester steekt hij als het even kan een Marlboro Light op – ook in de dienstauto en op werkbezoek. Al laat hij zich niet rokend fotograferen. ‘Ik heb een voorbeeldfunctie.’

Vrijdag 6 mei, Ondernemershuis


Tijdens een bezoek aan het Ondernemershuis aan het Osdorpplein vertelt een allochtone vrouw de burgemeester dat ze een tweetalige crèche wil opzetten. Waar kinderen de taal van hun ouders én Nederlands leren. Van der Laan: ‘Mevrouw, ik ben 25 jaar ondernemer geweest. Mag ik u een advies geven: leer ze Nederlands en Engels. Om mee te doen, is Nederlands essentieel.’ Lachend: ‘En iets zegt mij dat Engels belangrijk gaat worden.’

Tegenover een kunstenares die zegt niet zonder subsidie te kunnen: ‘Mevrouw, subsidie is om te starten, daarna moet u geld verdienen. Dat is economie.’

Naast veiligheid is dit Van der Laans tweede prioriteit: de economie van Amsterdam. Hij heeft een speech die hij bij veel gelegenheden houdt en waarin altijd de zin terugkeert: “Ik heb het brutale motto: op naar de derde Gouden Eeuw.” Een fan van overheidssubsidie is hij niet. ‘Innovatie is heel simpel,’ pleegt hij te zeggen. ‘Vierhonderd jaar geleden hadden individuen niet genoeg geld om de wereldzeeën te bevaren. Toen hebben ze botje bij botje gelegd en aandelen uitgegeven en zijn we naar Azië gevaren.’

Zijn ambities zijn groot. ‘Europa heeft ongeveer vijftien economisch sterke regio’s. Dat worden er op termijn vier of vijf. Daar moet Amsterdam bij zitten. Mijn ambitie is het niveau van Londen en Parijs.’ Ook dit is een breuk met voorganger Job Cohen. Die zag Amsterdam als een emancipatiemachine: arm erin, welvarend vertrekken. Van der Laan wil juist talenten naar de stad trekken. Slim erin, rijk worden en er blijven wonen. ‘De slimste jongens en meisjes van de wereld moeten in Amsterdam wonen en werken.’

Dinsdag 7 juni De ambtswoning

Het is elf uur ’s avonds, het einde van een zoveelste lange werkdag nadert. Nadat hij heeft stilgestaan bij de burger en calvinist in zichzelf, is Van der Laan wel uitgereflecteerd over zichzelf. Hij is en blijft een doener – van zichzelf, en noodgedwongen. ‘Ik keek vroeger nog weleens van het plafond naar beneden – naar mezelf. Door de turbulentie en de druk van het burgemeesterschap heb ik daar nu de tijd niet voor.’ Hij weet het: in de hal staan de burgemeester nog twee ‘loodgieterstassen’ met huiswerk te wachten.