‘Ze hebben er waarschijnlijk geen aandacht aan besteed,’ zegt een oud-bewindsman over de rol van de geheime diensten in de kwestie Halbe Zijlstra. ‘Achteraf bezien is dat onbegrijpelijk,’ meldt een voormalig topdiplomaat.
Bij de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) werkten in 2006 ongeveer 1.200 mensen. Dat moet genoeg zijn geweest om in de gaten te houden welke Nederlanders in het gevolg van Shell-topman Jeroen van der Veer te gast waren in de datsja van de Russische president Vladimir Poetin. Niet omdat daar nou zoveel geopolitieke geheimen over tafel gingen, maar gewoon voor de netwerkanalyse.
Lees ook het commentaar van Carla Joosten: Baudet moet niet duiken, maar debatteren
Eventjes een aantekening maken in de archiefmappen van de desbetreffende personen. Shell is een cruciaal bedrijf voor Nederland en je weet maar nooit wat de Russen doen met de e-mailadressen en telefoonnummers van hun gasten. Reken maar dat de FSB – de Russische tegenhanger van de AIVD – precies wist wie in die datsja naar binnen ging.
AIVD wist niet dat Zijlstra fantaseerde, Moskou wel
Bij de AIVD werkten inmiddels 1.768 mensen toen Halbe Zijlstra voorjaar 2016 tegen een paar media en op het VVD-congres oreerde dat hij in de datsja van Poetin belangrijke geopolitieke informatie had opgevangen. Met zoveel medewerkers had de dienst op zijn minst kunnen verifiëren of zij daar indertijd van wist en zo nodig had ze daarvan extra aantekening kunnen maken. Vreemd dat zo’n actie uitbleef. Hoe kon het dat de AIVD niet constateerde dat Zijlstra fantaseerde?
Wees maar gerust dat de FSB de publieke uitlatingen van Zijlstra wél noteerde en vergeleek met het archiefmateriaal uit 2006. Moskou is Zoetermeer niet! De Russische geheime diensten wisten dat de VVD-fractieleider in mei 2016 stond te jokken. Die informatie konden ze nog een keer tegen hem gebruiken.
Baudet had gelijk, Zijlstra was chantabel
Zijlstra was niet de eerste de beste. Als leider van de grootste fractie in de Tweede Kamer was hij voorzitter van de ‘Commissie Stiekem’, die toezicht houdt op de AIVD en de militaire inlichtingendienst MIVD. Uit dien hoofde had Zijlstra inzage in alle lopende operaties.
Thierry Baudet (FVD) had gelijk toen hij in het Kamerdebat van dinsdagavond zei dat Zijlstra chantabel was, ook al was dat zwaar aangezet. De woordvoerder van de AIVD wil niets over deze kwestie zeggen, maar als de dienst haar werk goed had gedaan had ze in 2016 stilletjes een paar mensen getipt, onder wie Zijlstra zelf.
Spionnen moeten overal doorheen prikken
Anderhalf jaar later, toen de dienst ‘naslag’ deed naar de antecedenten van kandidaat-minister Zijlstra, kwam de herkansing. De AIVD stelt van elke minister een rapport op, zodat ook de formateur weet wat voor vlees hij in de kuip heeft. Dat formateur Mark Rutte en Halbe Zijlstra al jaren intensief samenwerken, speelt geen rol. Als het goed is, prikken spionnen overal doorheen.
De AIVD-woordvoerder wijst wel op de taakomschrijving van de dienst. Kandidaat-Kamerleden en kandidaat ministers worden uitdrukkelijk niet onderworpen aan een diepgravend veiligheidsonderzoek. Om te voorkomen dat de diensten hun eigen toezichthouders controleren, gaat het screenen van politici niet verder dan ‘naslag’. Dit betekent dat de dienst het archief raadpleegt, maar niet actief op onderzoek uitgaat.
Rutte was op de hoogte geweest als AIVD niet zitten slapen
Als de dienst in 2006 en 2016 níet had zitten suffen, had Rutte een mapje over zijn kompaan Zijlstra met daarin de mededeling dat er een risico was, omdat hij over die datsja van Poetin had gelogen.
De vraag is nu of de AIVD in de toekomst verder moet gaan dan alleen ‘naslag’, bij voorbeeld door bij een Shell-directeur te informeren hoe iemand als Zijlstra in die datsja kwam of te checken of hij daar inderdaad níet was geweest. Op de website van de AIVD staat heel braaf dat de dienst geen invloed wil hebben op de samenstelling van het kabinet en daarom géén actieve veiligheidsonderzoeken doet naar kandidaat politici. Dit leidt ertoe dat de dienst wel gaat snuffelen naar mensen die bij voorbeeld bij de politie of de KLM solliciteren, maar niet naar iemand die straks als minister van Buitenlandse Zaken of Defensie namens Nederland zitting neemt in de Noord-Atlantische Raad van de NAVO en telkens staatsgeheime informatie onder ogen krijgt.
Volgens de AIVD-woordvoerder wordt ook géén onderzoek gedaan naar Kamerleden die toetreden tot de Commissie-Stiekem. Want ook dat is geen officiële vertrouwensfunctie. Misschien vergadert diezelfde commissie-Stiekem binnenkort over de lessen van de affaire-Zijlstra. Maar of dat gebeurt, blijft geheim.