Gemeenteraden en Provinciale Staten mogen binnenkort via internet vergaderen. Een spoedwet maakt dat mogelijk. Voor de Eerste en Tweede Kamer is dat uitgesloten. Artikel 67 van de Grondwet eist dat minstens de helft plus één van de aanwezigen fysiek aanwezig is. Of is er nog een sluiproute?
De Eerste Kamer, die al weken gesloten is, komt op dinsdag 7 april weer bijeen. De veertien fracties sturen hooguit één of twee vertegenwoordigers. Ook voor politici geldt immers het samenscholingsverbod. Maximaal dertig personen mogen bij elkaar zijn en iedereen moet 1,5 meter afstand houden.
Maar de Grondwet stelt dat 38 van de 75 Eerste Kamerleden aanwezig moeten zijn. Anders is er geen quorum, is de vergadering ongrondwettig en zijn de aangenomen wetten niet rechtsgeldig. Er is nu hetzelfde foefje bedacht als in de Tweede Kamer: ’s morgens vroeg moeten tientallen Kamerleden even individueel een handtekening zetten om zich meteen daarna weer naar huis te spoeden. Zo is er formeel gesproken toch een quorum: 76 Tweede en 38 Eerste Kamerleden.
Presentielijst in de Kamer is besmettingsrisico
Het gaat heel zorgvuldig. Normaal zetten Kamerleden hun handtekening op een grote presentielijst, maar daar is nu geen sprake van. Want zo’n lijst brengt natuurlijk een besmettingsrisico met zich mee. De Kamerleden krijgen ieder een eigen presentieformuliertje, en een bode met handschoentjes aan legt de papieren op een stapeltje.
Besluiten nemen is lastig, maar het is te doen. De fractieleiders stemmen namens hun fractie, zodat de stemmingen eerlijk verlopen. In de Tweede Kamer ging dat de afgelopen weken prima, maar inmiddels doemen er problemen op. Wat te doen als de stemmen staken? Dan moet er hoofdelijk worden gestemd en dat kan niet tot zeker 28 april (en mogelijk ook daarna niet).
Anderhalve week geleden staakten in de Tweede Kamer één keer de stemmen: de coalitiefracties met 75 stemmen wogen precies even zwaar als de oppositie met 75 stemmen. Het gevolg was dat de desbetreffende motie moest worden aangehouden. Afgelopen woensdagavond liepen drie stemmingen op deze manier vast. Zolang het draait om bijzaken, is er geen man overboord. Maar wat als het straks zou gaan om cruciale crisismaatregelen of om een motie van wantrouwen tegen een minister?
Kamer mag soms de Grondwet negeren
Eerste Kamervoorzitter Jan Anthonie Bruijn (VVD) wil daarom het ‘subjectieve staatsnoodrecht’ van stal halen. Hij vraagt de Eerste Kamer en vervolgens de Raad van State hier een oordeel over.
Lees ook dit interview met Eerste Kamervoorzitter Jan Anthonie Bruijn: ‘Het openbaar bestuur lijkt op het menselijk lichaam’
De Grondwet voorziet in allerlei noodmaatregelen en uitzonderingstoestanden, maar die bieden nu geen uitkomst. Bruijn zoekt het daarom in ongeschreven, subjectieve regels. In 1979 werd in het parlement over een grondwetsherziening gesproken. In extreme situaties zouden kabinet en Kamer de mogelijkheid moeten hebben om in strijd met de letter van de Grondwet te handelen, want dan gold het ‘subjectieve staatsnoodrecht’.
Minister Hans Wiegel (VVD) van Binnenlandse Zaken zei toen: ‘In geval van staatsnood, wanneer het niet anders kan, moet aan bepaalde voorschriften worden voorbijgegaan.’ Dit kan echter alleen indien ‘alle betrokkenen zich bewust zullen zijn, dat dit inconstitutioneel gedrag slechts te rechtvaardigen is voor zover het onvermijdelijk is, en dat de afwijking slechts zo klein mogelijk moet blijven’. Omdat dergelijke extreme situaties zich niet laten uittekenen, vonden de minister en een Kamermeerderheid het niet raadzaam ze precies te omschrijven.
Dat geeft de Eerste en Tweede Kamer nu ruimte om artikel 67 van de Grondwet tijdelijk te negeren. Tijdens de coronacrisis zouden de volksvertegenwoordigers niet per se op het Binnenhof aanwezig hoeven zijn. Ze mogen op digitale wijze de presentielijst tekenen en vervolgens via hun laptop of iPad vergaderen en stemmen.
Hiermee lijkt Senaatsvoorzitter Jan Anthonie Bruijn een uitweg te hebben gevonden en kan een parlementaire impasse worden voorkomen. Maar eerst moet de Raad van State nog positief adviseren en moeten de fractievoorzitters het kunnen billijken. Forum voor Democratie vindt het in elk geval niks. Ook in de Tweede Kamer zei Forum-leider Thierry Baudet dat democratie staat of valt met openbare debatten: ‘Dat kun je niet schriftelijk of per e-mail doen.’
Forum Voor Democratie kritiseert op haar website de ‘quorumkramp’ van het parlement. ‘Tientallen parlementariërs reizen vanuit de uithoeken van het land naar het Binnenhof om alleen maar ’s morgens hun handtekening te zetten.’ Dat schept risico’s voor de volksgezondheid. ‘Een genante bureaucratie,’ aldus Forum. Het formeel vereiste quorum kan voor de duur van de coronacrisis buiten toepassing worden verklaard.