Keihard rapport toeslagenaffaire: zijn er consequenties?

Het rapport over de toeslagenaffaire ontzag niets en niemand. Met vernietigende conclusies over het schenden van de beginselen van de rechtsstaat is de vraag wat de politieke consequenties zijn. Ook moet er voor de tienduizenden getroffen ouders nog altijd een oplossing worden gevonden. Hoe gaat het nu verder?

1. Wat is de toeslagenaffaire ook alweer?

De Belastingdienst ging de mist in bij de terugvordering van kinderopvangtoeslagen. Een speciaal fraudebestrijdingsteam trad keihard op in 631 onderzoeken. Ouders moesten de Belastingdienst tienduizenden euro’s terugbetalen, inclusief boetes.

Maar talloze ouders bleken niets te hebben misdaan of slechts kleine fouten te hebben gemaakt. Toch strafte de Belastingdienst die fouten keihard af. Ouders van wie werd gedacht dat zij doelbewust fraudeerden met hun aanvraag, werden onterecht ingedeeld in de categorie ‘opzet/grove schuld’ waardoor een betalingsregeling onmogelijk was. Zij kampen vaak met schulden van tienduizenden euro’s.

De Belastingdienst miste of negeerde continu signalen van de gigantische misstanden die ontstonden: ouders raakten huis en/of baan kwijt, kregen gezondheidsproblemen en de onbezorgde jeugd van tienduizenden kinderen werd verwoest. In totaal zijn bij de Belastingdienst 22.000 gedupeerde ouders bekend. Om hen te compenseren, heeft staatssecretaris Alexandra van Huffelen (D66) een half miljard euro uitgetrokken.

2. Wat gaat het kabinet voor de getroffen ouders doen?

Dinsdag 22 december houdt het kabinet een speciaal spoedberaad in het Catshuis. In de ambtswoning van premier Mark Rutte (VVD) komen de kopstukken van het kabinet bijeen die betrokken zijn bij de affaire. Daar bespreken zij hoe de ouders sneller kunnen worden gecompenseerd.

De compensatie van getroffen ouders komt traag op gang. Slechts enkelen zijn geholpen, ondanks de 500 miljoen euro die ervoor is uitgetrokken. Volgens de Belastingdienst en verantwoordelijk staatssecretaris Van Huffelen kost het erg veel tijd om de dossiers van de getroffen ouders uit te zoeken.

Mogelijk komt het kabinet met een gebaar richting de ouders voorafgaand aan de feestdagen. Afgelopen vrijdag noemde premier Rutte de hulp voor ouders het belangrijkste: zij moeten recht worden gedaan en tegemoet worden gekomen.

3. Blijft het kabinet zitten?

Het kabinet zal ook vergaderen over de kabinetsreactie op het rapport. Die reactie zal op het Catshuis worden voorbereid en verschijnt begin januari. In die reactie geeft het kabinet zijn visie op het keiharde rapport van de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (POK).

Het kabinet kan zijn ontslag indienen bij de Koning. Het huidige kabinet is ook verantwoordelijk voor de daden van zijn voorgangers en kan zo proberen zijn verantwoordelijkheid te nemen.

Het aftreden is vooral symbolisch: de Koning zal vermoedelijk aan de bewindslieden vragen hun lopende werkzaamheden voort te zetten, bijvoorbeeld het beleid in de coronacrisis. Het kabinet heeft dan de demissionaire (ontslagnemende) status. Gezien de nabijheid van de verkiezingen, op 15, 16 en 17 maart, zijn de verdere politieke gevolgen klein.

EW (voorheen Elsevier Weekblad) schreef dat het kabinet beter kan aftreden: ‘Veel belangrijker is nu het vertrouwen herstellen in de democratische rechtsstaat en de individuele rechtsbescherming. Het is niet waarschijnlijk dat het gebeurt, maar het zou wel passend zijn: premier Rutte en daarmee zijn kabinet treden af. Het duidelijkste signaal dat wantoestanden door politieke tunnelvisie nooit meer mogen voorkomen.’

4. Zijn er nog andere politieke gevolgen?

Binnen de Partij voor de Arbeid is het onrustig na de publicatie van het rapport. Fractievoorzitter en lijsttrekker bij de aanstaande Tweede Kamerverkiezingen, Lodewijk Asscher, is een van de hoofdrolspelers in het rapport. Asscher was in het kabinet-Rutte II minister van Sociale Zaken. Ook hij negeerde signalen van de wrede aanpak van de Belastingdienst.

Zondagavond 20 december publiceerde Asscher op Facebook een bericht waarin hij excuses maakte aan de ouders. Asscher schreef niet genoeg te hebben doorgevraagd en vindt dat er lessen uit moeten worden getrokken, zodat zo’n affaire nooit meer opnieuw ontstaat.

Het rapport van de POK wijst niet alleen op de tekortkomingen van de kabinetten-Rutte II en -Rutte III. Ook op de rechtsstaat geeft het rapport kritiek. De rechtspraak zou te volgzaam zijn door zich neer te leggen bij de ‘spijkerharde uitvoering van de regels’. Daardoor is er ook door rechters niet genoeg aandacht geweest voor de belangen van individuele burgers.

De Raad van State, de hoogste bestuursrechter in Nederland, zegt de kritiek ‘zeer serieus’ te nemen. De kritiek vraagt om reflectie en reactie. In januari volgt die reactie na verdere bestudering van het rapport.