Larry Siedentop (1936-2024) zag in Oekraïne-oorlog kans voor democratie: ‘We moeten voorkomen dat Rusland een Chinese provincie wordt’

Larry Siedentop was als veelgelezen politiek filosoof een graag geziene spreker en gast in de hoogste politieke, academische en koninklijke kringen in Europa en de Verenigde Staten.

Wekelijks lunchte hij in zijn club The Beefsteak. De leden van de liberale club zitten aan een lange tafel, alle obers worden Charles genoemd.

Vanuit Londen reisde hij elke week naar de universiteit van Oxford om studenten te begeleiden. Een van hen werd de Japanse ambassadeur in Londen, maar vertrok tot Siedentops spijt na twee jaar. ‘Hij kreeg met zijn vrouw een kindje en zij wilde dat het de eerste jaren in Japan opgroeide, anders is het onmogelijk om je later thuis te voelen in die cultuur.’

Onder zijn vrienden zijn ook adviseurs van premier Boris Johnson, ministers en jonge musici. Als alleenstaande man had hij zo een rijk sociaal leven. Tot corona. Hij vindt het vreselijk. De laatste jaren zijn duister geweest.

Maar eenmaal op zijn praatstoel, verlicht hij zijn zitkamer. Uiteraard gaat het over de oorlog die Vladimir Poetins Rusland tegen Oekraïne is begonnen. ‘Ik houd er niet van om het nieuws erover te horen. De Russen zijn onprettige buren, met een vreselijk regime.’

Desondanks wil hij de hoop niet opgeven dat Europa en het Westen in bredere zin ooit tot een werkbare relatie komen met Rusland. ‘De grote vraag die boven onze tijd hangt, is of Rusland en China tot een vergelijk komen. Als Rusland en China nauw gaan samenwerken, wordt de 21ste eeuw China’s eeuw. Cultureel zouden de gevolgen daarvan fascinerend zijn. Waar een Russische-Chinese dominantie toe leidt, weet ik niet. Het zou Europa in elk geval minder belangrijk doen lijken en waarschijnlijk Europa ook minder belangrijk maken.’

Europa is Siedentops thuis

Alleen al daarom hoopt hij dat de ontluikende Chinees-Russische alliantie zal falen. Europa is Siedentops thuis. Amerika, het land waar hij in 1936 werd geboren, noemt hij Nieuw-Europa. Maar het oude Europa trok en hij vestigde zich in Oxford, na studies aan het door Nederlandse protestanten opgerichte Hope College in Michigan en Harvard in Massachusetts.

Hij promoveerde daar onder de befaamde politiek filosoof Isaiah Berlin. Na decennia van studie naar en doceren over het denken van vooral Franse liberale denkers uit de negentiende eeuw, zoals Alexis de Tocqueville, publiceerde hij in 2000 zijn eerste grote werk: Democracy in Europe. Dit als spiegel van Tocquevilles beroemde werk De la démocratie en Amérique (1835-1840). Was Tocqueville een Franse edelman die de net ontloken Amerikaanse democratie bestudeerde en beschreef, Siedentop is de Amerikaan die Europa’s democratieën in kaart bracht. Het boek werd een standaardwerk in politieke kringen.

Kerken dragers van een cultureel verhaal

Zijn tweede grote pennenvrucht volgde in 2014 met Inventing the Individual. Daarin leidt hij de lezer naar de bron van Europa’s vrijheid: het christendom. Dat boek was controversiëler. Siedentop vraagt zich af of de westerse vrijheden kunnen overleven zonder historisch besef over hoe vormend het christendom is geweest voor het Westen. ‘Er zijn veel vragen over religieuze veranderingen en de gevolgen daarvan. Politieke elites zijn zich nog wel bewust van hun cultuur, van hun wortels. Maar worden jongeren, adolescenten, nog blootgesteld aan het christendom? Ik betwijfel het.’

Op de tegenwerping dat de christelijke waarden misschien al in wetten en gebruiken zijn vastgelegd en dat we onszelf niet dagelijks daaraan hoeven te herinneren door kerkgang of bijbelstudie, zegt hij: ‘Dat laatste hoeven we godzijdank niet te doen.’ Hij lacht. ‘Maar de morele consequenties zijn de belangrijkste en intrigerendste vragen die openstaan.’

Siedentop wijst erop dat kerken dragers waren van een cultureel verhaal. En dat we afgesneden raken van onze bronnen als dat verhaal niet wordt doorgegeven. Hij ziet dat in de vele debatten over recente geschiedenis, zoals over slavernij. ‘Onze houding tegenover het verleden is moraliserend en niet universeel. Wat er is gebeurd met de cultuur in het Westen, is zeker de neergang van het besef dat we onderdeel uitmaken van een geweldige traditie. Dat heeft aan beide zijden van de Atlantische Oceaan verschillende vormen aangenomen, maar het gebeurt aan beide zijden, denk ik.’

‘Besef neemt af dat we onderdeel zijn van een grote beschaving’

Waarom die neergang? ‘Deels door de invloed van niet-westerse delen van de wereld. En door het verlies van onschuld door de beide wereldoorlogen. In plaats van het verhaal van westerse beschaving dat werd onderwezen, is er geen eenduidig narratief meer. Veel van de historische verhalen die nu naar voren komen en veel aandacht krijgen, gaan over het contact met niet-Europese samenlevingen.

‘Immigratie speelt daarin een rol, maar vooral de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Door die oorlogen zijn we aan een zelfonderzoek begonnen en verloren we onze onschuld. In de Verenigde Staten en Europa bestond een onschuld: het dagelijkse besef dat er tradities waren om trots op te zijn.’

Die vanzelfsprekende trots is vervaagd, zegt hij. ‘Ik heb niet het idee dat jongeren zich erg zorgen maken over wat hun traditie is. Dat jongeren de noodzaak voelen zichzelf in een historische traditie te plaatsen. In Amerika had je vroeger als dragers van de tradities de kerk aan de ene kant en de staat aan de andere. Door de versnippering van de informatiebronnen, zoals de vele media, zijn de traditionele kanalen kerk en staat minder belangrijk geworden. Daardoor neemt het besef af dat we onderdeel zijn van een grote beschaving.’

Nederlandse sporen in Londen

Siedentop stelt voor om voorafgaand aan het diner dat hij zal prepareren, een avondwandeling te maken. Die leidt langs Holland Park, genoemd naar de eerste graaf van Holland, Henry Rich, de schoonzoon van Walter Cope die in 1605 een landhuis in Londen liet bouwen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het door Duitse bommen grotendeels verwoest. De restanten tonen Nederlandse architectuur, zoals ook de tuin een Nederlandse handtekening draagt.

Wandelend in tweedjasje en op hippe sportschoenen van het Japanse merk Asics – ‘heel comfortabel’ – wijst Siedentop met enthousiasme op de Nederlandse sporen in Londen. De familie Holland kwam uit het oosten van Engeland, waar veel Nederlanders zich vestigden. Een van de Nederlanders die hun stempel drukten op Engeland, was stadhouder-koning Willem III. Siedentop bewondert hem zeer. Volgens hem gaf Willem III – door de Franse zonnekoning-despoot Lodewijk XIV te weerstaan, en met de Glorious Revolution (1688) en de overname van het koningschap (1689) op de Britse eilanden en Ierland – een geweldige impuls aan de democratie.

Hampton Court, waar Willem III verbleef als hij in Engeland was, is dankzij de Nederlandse architectuur Siedentops meest geliefde paleis. ‘Voor Nederland was het niet fijn. In Willems voetsporen volgde de Nederlandse elite naar Engeland. Als je kijkt naar de adel, dan zijn hun sporen opmerkelijk vaak terug te voeren naar Nederland. Het heeft Nederland zeker tweehonderd jaar gekost om van die exodus te herstellen.’

Siedentop was kritisch op voormalig bondskanselier Merkel

Siedentops familie heeft wortels in Nederland, in de regio Oldenzaal, niet ver van Duitsland. Een van zijn verre voorvaderen was bestuurder in Hamburg. Hij is optimistisch over Duitslands toekomst aangezien de nieuwe bondskanselier Olaf Scholz (SPD) uit die stad komt. ‘Dat is veelbelovend, Hamburg is een van de meer progressieve steden in Duitsland.’

Over de uit Oost-Duitsland afkomstige voormalige bondskanselier Angela Merkel (CDU) was en is hij kritisch. ‘Onder Merkel had Duitsland geen richting, zij wilde vermijden iets te doen.’ De afstand die Scholz’ regering neemt van Poetins Rusland en de herbewapening die diens regering nastreeft, ziet Siedentop als afstand nemen van Merkel. ‘De Duitsers keren zich van haar af. Eindelijk doet Duitsland iets, krijgt het richting.’

Zo komt de oorlog, na de wandeling, terug op de gesprekstafel. ‘Ik hoop dat het Westen door de oorlog wordt gerevitaliseerd. Want het laat zien wat een ondemocratisch regime inhoudt. We waren lichtzinnig geworden. Neem grootschalige immigratie, die is lichtzinnig opgevat.’

Een Duitse herbewapening zou kunnen leiden tot een verschuiving van de machtsbalans in de Europese Unie, want Frankrijks macht in de Unie wordt mede gestut doordat het land de sterkste krijgsmacht en het atoomwapen heeft, constateert hij. ‘Het is goed dat Duitsland meer gaat uitgeven aan defensie. Frankrijk moet dat ook doen, anders wordt het tweederangs.’ Is een Duitse herbewapening wel zo’n goed idee, gezien de mogelijke vrees daarvoor bij andere EU-lidstaten en de geschiedenis? ‘Ik wil Duitsland een kans geven.’

Europa had Rusland kunnen binnenhalen

En Rusland? Moet dat na de oorlog in Oekraïne dezelfde behandeling krijgen als West-Duitsland na de Tweede Wereldoorlog? ‘Er was na de Tweede Wereldoorlog meer sympathie in Amerika voor Duitsland dan er ooit was voor Rusland. Maar ik ben een beetje beschermend over Rusland. We moeten de snaar van Ruslands trots en hun eurofiele traditie raken. Als je de negentiende-eeuwse en begin twintigste-eeuwse Russische romans leest, zie je die eurofiele wens.

‘De oude twist tussen eurofielen en slavofielen in Rusland is niet weg. Die worsteling is fundamenteel voor hun cultuur. De Russen weten niet bij wie ze horen. Ze komen daar maar niet uit. Ruslands schaal is natuurlijk een probleem. Idealiter heb je twee Ruslanden: één in het westen, een Europees Rusland, en één in het oosten, een Aziatisch Rusland.’

Europa had Rusland kunnen binnenhalen door het in de democratische jaren negentig toe te laten tot de NAVO, denkt Siedentop. ‘De grote tragiek is dat we Rusland niet in de NAVO hebben opge­nomen. Nu zijn Rusland en zijn ontwikkelingen heel moeilijk te voorspellen. Ik krijg niet de indruk dat er veel debat is in Rusland over wie ze zijn. Dat debat is nodig. De uitkomst van dat debat zou moeten zijn dat Rusland zichzelf als Europees moet zien. Het deelt met ons dezelfde religieuze, christelijke basis.’

Meer historisch besef zou het liberalisme kunnen revitaliseren

De deur van het halletje naar de zitkamer zwaait open. Hij gromt. ‘Ik moet die deur nog laten maken. Wil jij dat Franse woordenboek tegen de deur zetten zodat het dicht blijft?’ Als een Maginotlinie om indringers buiten te houden? Lachend: ‘Zoiets ja.’

Siedentop verontschuldigt zich en trekt zich terug in zijn keukentje om een lichte avondmaaltijd te bereiden. Dat biedt tijd om rond te kijken. Een enorme hoeveelheid boeken slingert rond. Een kleine televisie staat op een tafeltje.

‘Een nieuwe, van Philips,’ zegt hij, als de vis in de oven zit. ‘Ik koop altijd Nederlandse spullen.’ Hij pakt ter illustratie zijn scheerapparaat. ‘Ook Philips. Maar hij doet het niet meer. Philips is ook niet meer wat het geweest is.’ Na de observatie dat de wegwerpbatterij waarschijnlijk leeg is en moet worden vervangen, zegt hij enigszins besmuikt: ‘Je hebt waarschijnlijk gelijk.’

De vis komt op tafel. Grote vraag die nog rest: hoe vaart het Verenigd Koninkrijk sinds Brexit? ‘Dat is vooralsnog lastig te zeggen. De coronacrisis heeft alles versluierd. En nu met de oorlog is er weinig aandacht voor. Op televisie is wel veel aandacht voor de Tweede Wereldoorlog, vooral voor de relaties tussen nazi-kopstukken. Dat is een Britse obsessie. Om een bredere historische blik te krijgen, kun je beter Amerikaanse films en programma’s bekijken. Dat vind ik spijtig. Dit land is nog altijd in de greep van de Tweede Wereldoorlog, dat is op het continent, denk ik, minder. Of zit ik ernaast?’

Hij zou graag meer publiek debat zien in Europa over de eigen wortels, het erfgoed. Om daaraan weer zelfvertrouwen te ontlenen. ‘Hoe heeft Europa de positie verworven die het heeft? Terwijl dat qua bevolkingsaantal niet vanzelfsprekend was en is. Er bestaat, vrees ik, deels een gebrek aan historische nieuwsgierigheid.’

Meer historisch besef zou volgens hem ook het liberalisme kunnen revitaliseren. ‘Het liberalisme was lange tijd een morele politieke filosofie om instituties te hervormen en toegankelijk te maken voor iedereen: wet, parlement, onderwijs, pers. Maar het ging niet over het afschaffen van overheidsinstituties. Tegenwoordig is het liberalisme tegen de overheidsinstituties. Het is niet meer dan een rauw economisch idee. Geen wonder dat jongeren daarover niet enthousiast zijn.’