ASML-CEO Peter Wennink noemt Nederland ‘zelfvoldaan, lui en visieloos’. Recent suggereerde hij dat ASML weleens uit Nederland kan vertrekken. Dit zijn geen versprekingen – Wennink chanteert Nederland. En dat verdient tegenspraak, schrijft lector bedrijfsethiek dr. Jelle van Baardewijk in een ingezonden opinie.
Onlangs verscheen het boek Focus. De wereld van ASML van journalist Marc Hijink. Een must read voor business schools. In dit boek kan iedereen in klare taal lezen over de techgigant die machines maakt om andere machines te kunnen maken. Bekende innovaties als Chat-GPT, waar veel om te doen is, zijn uiteindelijk te herleiden naar een machine van ASML.
ASML is een afsplitsing van Philips. In moeilijke tijden steunden Philips en ook de overheid het bedrijf. Maar die tijden zijn allang voorbij: ASML had in 2023 een omzet van 27,6 miljard en een nettowinst van 7,8 miljard euro. Zelfs tweedehands zijn ASML-machines populair, zo laat Hijink zien. Het is een kip met gouden eieren voor aandeelhouders.
ASML assembleert machines met onderdelen van leveranciers waarmee het bedrijf verregaand verstrengeld is. Het is machinekapitalisme waarbij niet zomaar evident is wie de eigenaar is van processen die leiden tot hun supersonische lithografiemachines. Op dit punt is het boek van Hijink sappig. Zo beschrijft hij hoe ASML samen met lenzenmaker Zeiss een strijd voerde met Nikon om patenten. Het Japanse technologieconcern keek jaloers toe hoe ASML marktleider werd en eiste vanwege patentrechten een deel van de omzet. ASML sloeg genadeloos terug met een spookbedrijfje met patenten voor camera’s – Nikons core business – en de aankondiging van een nieuwe Zeiss-camera. De camera zou er nooit komen, het was intimidatie, schetst Hijink.
ASML is niet naïef als het gaat om marketing, media en investeringen. De toespelingen van scheidend CEO Peter Wennink zijn onderdeel van een politieke strategie. Hij is in onderhandeling met Den Haag. En hij is meer dan welkom in Parijs, Taipei en Washington.
Chipoorlog
Het dreigement van ASML om Nederland te verlaten moet in een breder perspectief worden bezien. ASML is speelbal in een geo-economische oorlog tussen China en de Verenigde Staten. Oog van de storm is Taiwan, dat met chipmaker TSMC zowel voor de Verenigde Staten als voor China van groot economisch en strategisch belang is. Er is geen Apple of Facebook zonder TSMC, en er is geen TSMC zonder ASML. Geopolitiek gesproken ligt Veldhoven aan de Zuid-Chinese Zee, zoals Hijink laat zien en zoals ook valt terug te lezen in het boek Chip war. The fight for the world’s most critical technology van Chris Miller. In Nederland is dit besef inmiddels ook doorgedrongen en heeft men een taskforce voor de chipindustrie opgericht onder de naam Beethoven.
Vooralsnog loopt Nederland aan de leiband van de Verenigde Staten, dat ASML verbiedt om de meest geavanceerde machines te leveren aan China. Nederland zou volgens mij moediger moeten zijn: laat ASML alsnog die machines verkopen. Met ASML hebben wij en daarmee Europa vitale infrastructuur in handen en daarmee de kans om zelf een eigen economische ruimte te creëren. Een ruimte met hoge morele eisen rond arbeid, privacy en belastingplichten.
Met ASML kan Den Haag een volwaardig partner zijn van Parijs en Berlijn. Hopelijk ook met enig zelfvertrouwen, want ASML zie ik nog niet opereren vanuit een land als Frankrijk met de vakbondspolitiek en stakingen die daar schering en inslag zijn. Bovendien heeft Nederland drie nabijgelegen en toonaangevende technische universiteiten binnen een onderwijslandschap van mbo’s en hbo’s. Kan ASML daar niet beter mee samenwerken en in investeren?
Rijnlandse wortels, Angelsaksische vruchten
Peter Wennink sprak ook zijn zorg uit over het nieuwe politieke klimaat met grote populistische partijen, het tekort aan personeel en de vermaledijde belastingdruk. Ik schrok aanvankelijk. Dit kan toch niet waar zijn?
Tijdens de kabinetten-Rutte haalden Unilever en Shell hun hoofdkantoren weg uit Nederland. Net als DSM wil ook Boskalis elders een vestiging openen, wat neerkomt op dreiging met vertrek uit Nederland. Argumentatie: belastingdruk. Typisch voor op Anglo-Amerikaanse leest geschoeide bedrijven. Maar Rijnlandse bedrijven denken minder vanuit de beurs en zijn sterk vervlochten met elkaar, ze zijn meer ambachtsgericht en hebben een harde, op inhoud gerichte cultuur. Dit zijn maar schema’s, maar ze zijn wel van toepassing op ASML.
ASML is ontstaan uit Philips en gaat zo hoe dan ook terug op een economische cultuur waarin optiek en werken op de vierkante nanometer geschiedenis heeft. Spinoza was brillenslijper en wordt alom erkend als het genie dat de Verlichting begon, hier in wat nu Nederland heet en reeds in de zestiende eeuw bekend stond om de kansen die wetenschap en haar toepassingen er kregen.
Innovatie is niet louter een eigenschap van technisch en kapitalistisch denken, het gedijt niet in elke cultuur op dezelfde manier. Een Rijnlandse cultuur biedt bijvoorbeeld een unieke voedingsbodem voor samenwerking, waar een Anglo-Amerikaanse cultuur veel meer inzet op concurrentie. Het is zeker geen toeval dat ons kleine land een lange traditie heeft van relatief grote organisaties die wereldspeler zijn en ook een netwerkfunctie hebben: KLM is de oudste nog bestaande luchtvaartmaatschappij van de wereld en op internetgebied hebben wij AMS-IX, het grootste internetknooppunt van de wereld.
Het vertrek van grote bedrijven uit Nederland vanwege het belastingregime maakt helaas duidelijk dat het Rijnlandse levensgevoel verdwijnt. Zelfs onder Rutte – zogenaamd de premier van ondernemend Nederland – zijn grote bedrijven als Shell, Unilever en DSM vertrokken. Het zal me niet verbazen als ook ASML uiteindelijk zijn biezen pakt, maar de suggestie van de CEO dat dit komt door een nieuw politiek klimaat, is een gelegenheidsargument. De lokroep van de globalisering is sterker dan zijn gevoel voor maatschappelijke verantwoordelijkheid.
Wat deed ASML voor Nederlands onderwijs?
ASML klaagt ook over personeelstekorten in Nederland. Nu zijn wij inderdaad een land van bedrijfskundigen en psychologen. Aan onze technische universiteiten vind je nauwelijks Nederlandse studenten, maar wel veel Europeanen die hier tegen bodemprijzen studeren.
ASML kent een jarenlange focus op buitenlands talent en Nederland stimuleert dit ook met royale belastingkortingen tot wel 30 procent op het loon van expats. Pieter Omtzigt heeft hier recentelijk vraagtekens bij gezet, wat ASML bezorgd maakt, maar wat wel in landsbelang is. Want waarom zouden zoveel expats zo weinig meebetalen aan de faciliteiten waar zij gebruik van maken?
Nederland heeft inderdaad veel te weinig Nederlandse techniekstudenten. We moeten ons afvragen wat ASML zelf doet aan dit tekort en aan de desinteresse voor techniek onder jongeren. Een Rijnlandse benadering zoals we die nog kennen van Philips, betekent dat een bedrijf zich actief en brutaal mengt in onderwijspolitiek. Kinderen van Philips-medewerkers konden ooit van het bedrijf volledige studiebeurzen krijgen. Nu doet ook ASML wel wat aan woningbouw, steunt het de lokale ijsbaan en zetten ze in op integratieprogramma’s in de regio. Hulde. Maar hebben ze zich boos gemaakt over de PISA-toetsen, over de inmiddels ronduit zorgwekkende staat van het onderwijs in Nederland, over het tekort aan bèta-studenten? Beslist niet. ASML haalt dolenthousiast personeel uit het buitenland, in plaats van het personeel van de toekomst hier ter lande op te leiden met programma’s, lobby’s, beleid.
Nu er grotere problemen spelen in Nederland, zoals het gevoel van vervreemding dat velen hebben door de verengelsing, of het huizentekort, deels veroorzaakt door het proces van globalisering dat ASML mede aanjaagt, denkt het bedrijf een slag te kunnen slaan. Uitgerekend in deze jaren klagen over het vestigingsklimaat – dat is ongepast. Grote bedrijven dragen grote verantwoordelijkheid. Adel verplicht.
De CEO van ASML moet in de spiegel kijken, in plaats van in de winst- en verliesrekening. Hij zou zich moeten vergelijken met Willem Hovy, Jacques van Marken, Frits Philips, de ondernemers die dit land hebben opgebouwd en groot organisatievermogen combineerden met beschavingsdrang.
Van wie is een bedrijf?
Tot slot nog even over de belasting en het vestigingsklimaat. De miljarden stromen bij ASML binnen als water. En toch vindt ASML het nodig om te klagen over belastingen en staatsinvesteringen in de regio Eindhoven? In feite chanteert ASML Nederland, want Wennink en de zijnen weten dat we de techgigant niet willen missen. Maar hoe rechtvaardig zijn deze eisen van ASML eigenlijk?
ASML: weersta de verleiding en verdien die 30 miljard jaaromzet met vakwerk, in plaats van chantage.