Al jaren wordt gewaarschuwd voor de gevolgen van een dalende vaccinatiegraad tegen infectieziekten. In tal van westerse landen komen de voorspellingen nu uit: mazelen maakt een opmars in de Verenigde Staten en Europa. Hoe zit het in Nederland?
De absolute aantallen zijn op het eerste gezicht niet zo indrukwekkend. In Philadelphia raakten negen kinderen eind januari besmet nadat een peuter met mazelen na een reis in het buitenland naar het kinderdagverblijf werd gebracht. En in Florida besmette een kind (dat niet over de grens was geweest) in februari op een basisschool vijf kinderen.
In Europa signaleerde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) eerder al een ‘alarmerende’ toename van het aantal gevallen van mazelen. In 2022 werden in 41 Europese landen in totaal nog geen 1.000 gevallen gerapporteerd, een jaar later waren dat er ruim 42.000. En dat is niet alleen in landen waar jaarlijks uitbraken zijn zoals Roemenië en Kazachstan. In het Verenigd Koninkrijk zijn sinds afgelopen oktober meer dan 500 gevallen genoteerd.
Veel besmettelijker dan griep of rode hond
Mazelen wordt veroorzaakt door het morbili-virus, dat zich makkelijk verspreidt via de lucht door ademen, hoesten of niezen. Het is veel besmettelijker dan andere infectieziekten als rode hond of griep. Tussen het moment van besmetting en de eerste symptomen zitten zeven tot veertien dagen, maar wie het virus heeft, kan anderen al na vier dagen besmetten.
Meestal verloopt mazelen met betrekkelijk milde klachten, zoals je niet lekker voelen, koorts, hoesten en de kenmerkende vlekjes die achter de oren beginnen en zich over het hele lichaam verspreiden. Geregeld gaat mazelen gepaard met ontstoken ogen, soms met middenoorontsteking of longontsteking (10 tot 20 procent van de gevallen) en in zeldzame gevallen met hersenontsteking (1 op de 1.000). Sterfte komt in Nederland naar schatting in 1 op de 2.000 gevallen voor. In landen met een lager niveau van medische zorg zijn er vaker complicaties en sterfgevallen.
Wat mazelen kan aanrichten, is bijna vergeten
Doordat mazelen zo weinig voorkomt in Nederland, is nauwelijks nog bekend dat het ooit een ziekte was die flink kon huishouden. Eind negentiende en begin twintigste eeuw stierven in Nederland duizenden mensen als gevolg van mazelen. In de jaren dertig daalde dat tot een paar honderd per jaar. In 1946 was er nog een uitschieter van 385 doden. Door betere hygiëne en bewustwording van de risico’s van het virus, nam het aantal gevallen al flink af.
Niet lang daarna kwam de genadeklap voor het virus. In de jaren zestig van de afgelopen eeuw werd een vaccin ontwikkeld dat sinds 1976 is opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma. Bij 14 maanden en 9 jaar kunnen kinderen in Nederland een prik krijgen tegen bof, rode hond en mazelen (BMR) die na de tweede vaccinatie voor 98 procent bescherming biedt. Vooral kinderen jonger dan 1 jaar zijn dus kwetsbaar. Dankzij de vaccinatie bleef het aantal gevallen van mazelen sindsdien beperkt tot een handjevol per jaar, en sterfgevallen zijn helemaal zeldzaam.
In Nederland zijn in 2023 zeven mensen met mazelen gemeld. De laatste grote mazelenuitbraak in Nederland was in 2013-2014. Buiten de epidemieën zijn in Nederland elk jaar ongeveer tien tot twintig mensen met mazelen.
Sinds 2012 zit de klad in de vaccinatie
Het vaccin beschermt het individu, maar zorgt er ook voor dat het virus geen kans krijgt zich door de bevolking te verspreiden. Voor deze zogeheten en sinds de coronacrisis welbekende groepsimmuniteit is volgens de norm van de WHO een vaccinatiegraad nodig van 95 procent.
In 2000 werd mazelen in de Verenigde Staten uitgeroeid verklaard. Maar dat blijkt nu te vroeg gejuicht. Bijna overal in de westerse wereld is de vaccinatiegraad gedaald en steekt het virus daar waar het verleden tijd leek toch weer de kop op.
Directe oorzaak is de gedaalde vaccinatiegraad. Tussen 1995 en 2012 lag die altijd boven de veilig geachte norm van 95 procent. Sindsdien zit de klad erin en is het percentage zuigelingen dat de BMR-prik kreeg tot circa 90 procent gedaald. In 2023 lag het percentage waarschijnlijk zelfs onder de 90 procent. Het zicht op de cijfers wordt een beetje belemmerd doordat sinds 2019 anoniem kan worden gevaccineerd. Dat leidt ertoe dat er waarschijnlijk iets meer kinderen zijn gevaccineerd dan uit de cijfers blijkt.
Mazelen bleef altijd beperkt tot de biblebelt
Om de zoveel jaar zijn er in Nederland ook uitbraken van mazelen te noteren, meestal in de zogeheten biblebelt, waar ouders er vanuit religieuze motieven voor kiezen hun kinderen niet te laten vaccineren, zoals bleek in 2013. Maar omdat dit vrij stabiele, geconcentreerde ‘hotspots’ betreft, leidt dit meestal niet tot verspreiding van het virus buiten die kring.
Maar in het afgelopen decennium is de animo om kinderen te laten vaccineren ook gedaald onder andere groepen, die vaak weinig met elkaar gemeen hebben in kenmerken en argumenten. Op een kaartje van de dekking van de BMR-prik uit 2016 springt de biblebelt er als enige overduidelijk uit. Op de kaart van 2022 zijn ineens delen van de Randstad, de Flevopolder en Oost-Groningen donker gekleurd, wat staat voor minder dan 90 procent gevaccineerd.
Twijfels bij bakfietsmoeders en immigranten
De beweegredenen om niet te vaccineren, zijn zeer divers. Het varieert van mensen met een immigratieachtergrond die door een taalachterstand moeilijk te bereiken of overtuigen zijn voor het consultatiebureau of GGD, of die net als autochtone gelovigen religieuze motieven hebben om niet te laten vaccineren.
Ook is er een onmiskenbare opmars van hoogopgeleiden, vaak spottend omschreven als bakfiets-yogamoeders, die een afkeer hebben ontwikkeld van de reguliere medische praktijk en Big Pharma, en liever vertrouwen op homeopathische middelen of de loop van Moeder Natuur. Onder hen doen verhalen de ronde over de mogelijke bijwerkingen van kindervaccinaties, die bijvoorbeeld (volstrekt onbewezen) tot autisme zouden leiden.
Sinds de coronacrisis is daar een groep bijgekomen van wie het vertrouwen in de overheid flink is afgenomen als gevolg van de coronamaatregelen en het voortdurend hameren op het belang van coronavaccinaties door het RIVM en de regering. Het tanende vertrouwen is geen exclusief Nederlands fenomeen, in veel Europese landen nam het vertrouwen in vaccinaties sinds 2020 af. Maar in Nederland daalde het wel sterker dan elders.
In Florida houden sommigen de surgeon general van de staat (hoogste gezondheidsfunctionaris) Joseph Ladapo verantwoordelijk voor de dalende vaccinatiegraad: hij noemde coronavaccins het werk van de duivel en ging lijnrecht in tegen het advies van de Centers for Disease Control and Prevention (CDC, het Amerikaanse RIVM) om kinderen met mazelen thuis te houden. Het zal niet helpen, maar tegelijk moet de invloed van figuren als Ladapo niet worden overschat: de vaccinatiegraad in het betreffende district Broward ligt hoger dan het gemiddelde in Nederland.
Het gaat hoe dan ook lang duren om de vaccinatiegraad op te krikken. Het zal inspanningen op allerlei fronten vergen, veel geduld en vermoedelijk ook eerst meer gevallen van een ziekte die we eigenlijk al hadden verslagen.