SS-gevangenis in Vught blijft intact: ‘Er is nu een andere waardering van oorlogs­erfgoed’

Bouwvakkers rond de Penitentiaire Inrichting Vught hebben het druk. Begin dit jaar is aan de oostkant een tijdelijke extra ontsluitingsweg geopend voor ‘zwaar transport’. Tot voor kort konden de escortes met vluchtgevaarlijke gedetineerden als Ridouan Taghi en Willem Holleeder alleen over de Lunettenlaan, langs de Molukse wijk in het voormalige Woonoord Lunetten en dwars door Vught.

Burgemeester Roderick van de Mortel (VVD) klaagde over de afzettingen om de boevenwagens onbeperkt doorgang te verlenen. Er wordt gewerkt aan een permanente ontsluitingsweg en een nieuw entreegebouw aan de oostkant.

Een nog veel ingrijpender verbouwing ging op het nippertje niet door na kritiek van beschermers van oorlogserfgoed. Demissionair minister Franc Weerwind (D66) voor Rechtsbescherming ziet af van het plan om in de oude SS-gevangenis op het terrein acht cellen voor vluchtgevaarlijke gedetineerden te realiseren. Het plan van Geert Wilders (PVV) en Ulysse Ellian (VVD) werd afgelopen februari door de Tweede Kamer aangenomen.

De ‘Bunkergevangenis’ ligt naast de ­Extra Beveiligde Inrichting (EBI), midden op het terrein van PI Vught. De extra cellen waren volgens beide Kamerleden nodig omdat de bouw van een tweede EBI in Vlissingen pas eind 2030 wordt afgerond. Voorkomen diende te worden dat zware criminelen noodgedwongen bij elkaar op een afdeling worden geplaatst, of elders gedetineerd waar ze minder streng te bewaken zijn.

De EBI bestaat uit vier afdelingen van zeven cellen. Daarvan moet er steeds één onbezet blijven om in de andere zes cellen onverwachte inspectie mogelijk te maken op wapens, mobiele telefoons en drugs en de gecontroleerde ‘bewoner’ tijdelijk in een andere cel te plaatsen. Het aantal extreem gevaarlijke gedetineerden groeit, waardoor het steeds lastiger is ze uit elkaars buurt te houden.

Carré-vormige gevangenis

De in 1943 gebouwde SS-gevangenis staat al sinds 2013 leeg en wordt gebruikt voor opslag en er zijn vergaderruimten. Tot die tijd zaten er gevangenen in de oude Bunker.

Van 1993 tot 1997 deed de carré-vormige gevangenis zelfs dienst als Tijdelijk Extra Beveiligde Inrichting (TEBI) na de geruchtmakende ontsnappingen uit de Extra Beveiligde Afdelingen in Rotterdam (De Schie), Leeuwarden (De Marwei), Hoogeveen (Grittenborgh) en Sittard (De Geerhorst).

Er zaten zware cri­minelen als ­Johan Verhoek alias De Hakkelaar en ­Kobus Lorsé alias Kobus de Zigeuner, twee destijds gevreesde drugsbaronnen. Na oplevering van de huidige EBI in 1997 kon de TEBI weer dicht. Door dat eerdere gebruik en de leegstand leek de Bunker dus een logische locatie voor de extra EBI-cellen.

‘Onherstelbare schade’

Het verbouwplan stuitte op fel verzet van beschermers van oorlogserfgoed. In het monument zaten verzetsmensen vast van wie er 329 zijn gefusilleerd. In januari 1944 stierven in cel 115 in één nacht 10 vrouwen toen ze met 64 lotgenoten werden opgesloten.

Een verbouwing zou volgens directeur Jeroen van den Eijnde van Nationaal ­Monument Kamp Vught ‘onherstelbare schade’ aanrichten. De Tweede Kamer stemde in zijn ogen in ‘vanuit onwetendheid’. Emeritus-hoogleraar Erfgoed van de Oorlog Rob van der Laarse noemde het fiat van de Kamer ‘een blunder’ die niet getuigt van historisch besef’: alsof je Kamp Westerbork zou hergebruiken als vluchtelingen- of detentiekamp.

Na alle kritiek op hun verbouwplan is eind mei een motie van Wilders en Ellian aangenomen voor een extra afdeling met twaalf cellen naast de EBI, om gevaarlijke gedetineerden alsnog verspreid te kunnen vastzetten. Kosten: 30 miljoen euro. Oplevering: eind 2026.

Opvattingen over oorlogserfgoed opgeschoven

Alle commotie over de verijdelde verbouwplannen in Vught laat zien hoe de opvattingen over oorlogserfgoed in de loop der jaren zijn opgeschoven. Lang stuitte het gebruik van de Bunker als gevangenis niet op massaal verzet. ‘Maar de tijden veranderen,’ zegt een opgeluchte kampdirecteur Jeroen van den Eijnde (61). ‘Er is nu een andere waardering van oorlogs­erfgoed.’

Beschermers van oorlogserfgoed willen het unieke Bunkergebouw graag een museale functie geven of meedenken over ander gebruik. Met als voorbeeld het befaamde Oranjehotel, in de oorlog de bijnaam van de strafgevangenis in Scheveningen. Tot 2009 werd het complex rond dodencel 601 gewoon gebruikt om gedetineerden te huisvesten. Daarna stond het leeg. In 2019 ging het Nationaal Monument Oranjehotel open. Anders dan de Bunker in Vught lag het oude gebouw tegen de buitenmuur en was het eenvoudig af te splitsen.

Omdat het leegstaande rijksmonument midden op het terrein van de PI Vught staat, is het niet toegankelijk voor bezoekers. Eens in de vijf jaar mag een groepje nabestaanden op locatie het Bunkerdrama uit 1944 herdenken. Ook begin dit jaar was dat het geval.

Bij de nu afgeblazen verbouwing zou volgens de Dienst Justitiële Inrichtingen cel 115 gespaard zijn gebleven, net als de hele afdeling. Om belangstellenden een indruk te geven van het Bunkerdrama is cel 115 buiten de gevangenismuren al eerder waarheidsgetrouw nagebouwd in het ­crematorium van Kamp Vught.

De motie die voorziet in twaalf extra cellen naast de EBI en behoud van de Bunker is een compromis. Door de discussie kennen meer mensen nu de unieke geschiedenis van het gebouw. Jammer dat zij, anders dan in Scheveningen, die historie niet aan den lijve kunnen ondervinden. Intussen is er wel de nagebouwde cel 115, pal naast de PI Vught. Net zo beklemmend.