Pieter Omtzigt wil van de vrije economie naar een sociale markteconomie waarin de overheid weer sturend wordt. Dat zei Omtzigt in de door EW georganiseerde HJ Schoo-lezing die hij maandag 2 september hield in de Rode Hoed in Amsterdam.
De NSC-leider vindt dat Nederland weer een sociale markteconomie moet worden zoals vóór de tweede helft van de jaren tachtig. ‘De stellige overtuiging dat de vrije markt alle problemen zou oplossen, bleek een verkeerde, misschien wel desastreuze veronderstelling. Het Rijnlands denken en de sociale markteconomie werden volledig opzijgeschoven. Daarmee vernielden we feitelijk delen van de samenleving,’ zei Omtzigt.
In zijn lezing, getiteld Denken in oplossingen. Een pleidooi voor meer regie en nieuwe ordening, pleit hij voor een nieuw mensbeeld in de politiek. ‘Een mens is meer dan zijn economische waarde. Een discussie over een mensbeeld en een maatschappijvisie is geen theoretische luchtfietserij, maar gaat naar het hart van het probleem. Want we zijn uit het oog verloren dat de markt niet een ultiem doel is, maar alleen een middel.’
Sociale
Volgens Omtzigt heeft Nederland het ver geschopt dankzij een sociale markteconomie, waarin arbeid en kapitaal met elkaar verbonden waren en gemeenschapszin heerste, evenals discussie over het nationaal verleden, geschiedenis, cultuur en sport, met de Nederlandse taal als verbindende factor.
‘Die sociale markeconomie moet terug. Dat vergt een maatschappelijke omslag in de richting van een bezielde samenleving, die burgers ruimte, ademruimte geeft, waarin burgers en hun organisaties verantwoordelijkheid krijgen, en ook verantwoordelijkheid nemen.’
Overheid heeft sturing uit handen gegeven
De overheid heeft de sturing te veel uit handen gegeven, zei Omtzigt. Dat gebeurde vanaf de tweede helft van de jaren tachtig, en vooral in de de jaren van de paarse kabinetten (1994-2002) die marktwerking en deregulering loslieten op alle delen van de samenleving. ‘Bedrijven worden gepamperd, internationale bedrijven en hun werknemers krijgen kortingen, Nederlandse burgers worden overprikkeld.’
Kerntaken van de overheid – zoals regulering van immigratie, volkshuisvesting en leesvaardigheid in het onderwijs – zijn sterk verwaarloosd. Dat is in strijd met de Grondwet, die de overheid op deze terreinen taken oplegt. Volgens Omtzigt moet het parlement daarom wetten, voor ze ingaan, toetsen aan de Grondwet.
Politiek liet het afweten wat betreft immigratie
Hij werkte in de lezing ideeën uit zijn boek Een nieuw sociaal contract (2021) verder uit. Op het gebied van immigratie heeft de overheid het laten afweten. Politici als Frits Bolkestein (VVD) en Wouter Bos (PvdA) wezen wel op de gevaren van de toenemende immigratie voor de verzorgingsstaat, maar kregen forse kritiek. ‘In 2017 zou Bos in Elsevier de opkomst van de PVV duiden als het gevolg van een middenklasse die veel houvast kwijt is,’ zei Omtzigt, die erop wees dat de immigratie toen geringer was dan nu.
De politiek deed intussen niets met rapporten over bijvoorbeeld arbeidsmigratie van de Tweede Kamer, opgesteld door commissies onder leiding van CDA’er Ger Koopmans en voormalig SP-leider Emile Roemer. Het verminderen van arbeidsmigratie en studiemigratie is een doel van het kabinet-Schoof, waarvan Omtzigts NSC een van de ‘dragende partijen’ is, zoals premier Dick Schoof de coalitie noemt.
De immigratie moet worden ingeperkt, vooral als het gaat om arbeids- en studiemigratie (ongeveer 40 procent van de instroom van studenten komt uit het buitenland). Bij een jaarlijks migratiesaldo van meer dan 100.000 mensen – zoals inmiddels het geval is – moeten er per jaar 50.000 huizen meer worden bijgebouwd dan bij een migratiesaldo van nul, zei Omtzigt.
Omtzigt wil de debat over geboortecijfers
Omtzigt maakt zich zorgen over de natuurlijke bevolkingsaanwas, oftewel het verschil tussen geboortes en sterftes. Het debat over het lage geboortecijfer in Nederland en de rest van Europa is volgens Omtzigt te lang vermeden. ‘In 1901 kende Nederland drie keer meer geboortes met 5,2 miljoen inwoners dan nu, met 18 miljoen inwoners.’
De Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 overschat volgens Omtzigt het geboortecijfer in het Westen. Terwijl een laag geboortecijfer grote economische, sociale en geopolitieke implicaties heeft, zoals de vraag naar nog meer arbeidsmigranten.
Daklozen met een baan, maar zonder huis
Volgens het Hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB gaat het kabinet-Schoof de regie op volkshuisvesting terugpakken. Omtzigt schetste hoe in zijn ogen de markt op dit terrein heeft gefaald en wees erop dat de Woningwet van 1901 het huizentekort oploste. Pas toen er geen woningnood meer was, liet de overheid de greep op volkshuisvesting los. ‘De problemen zijn nu zo groot, dat we naast de categorie daklozen ook zelfredzame daklozen hebben: wel een baan, geen eigen woning.’
Omtzigt kritiseerde pensioenfondsen die ‘meer investeren in biodiversiteit, mensenrechtenbeleid in de wereld en maatschappelijk verantwoord ondernemen dan in huizen’. Hij wil dat pensioenfondsen, gemeenten, provincies, het Rijk en bouwers hun verantwoordelijkheid nemen. De regering moet ook op dit punt de regie terugpakken.
De Europese Unie moet de blokkade opheffen voor woningbouwcorporaties om betaalbare huurwoningen te bouwen voor het middensegment. Daartoe moeten, net als op andere terreinen, regels worden veranderd in Brussel.
Herstelplan voor het onderwijs
De regering moet met een herstelplan komen voor het onderwijs, vindt Omtzigt. De dalende cijfers van Nederland op internationale ranglijsten voor leesvaardigheid zullen ertoe leiden dat burgers ingewikkelde formulieren straks niet meer kunnen invullen.
‘Beperkte vermogens om zaken te begrijpen en op te lossen, in combinatie met de grote gevolgen bij een relatief kleine vergissing, is een giftige cocktail die door hoogopgeleiden met een middeninkomen in Den Haag structureel wordt onderschat.’ Het herstelplan moet meer nadruk leggen op kennisoverdracht en betere basisvaardigheden. Het zou volgens hem ook helpen ‘als meer jongeren thuis Nederlands spreken’.
Net als bij immigratie zijn ook voor onderwijs nooit aanbevelingen opgevolgd, zoals die van de commissie onder leiding van toenmalig PvdA-Kamerlid Jeroen Dijsselbloem. De regering moet alsnog diens advies opvolgen om inzichtelijk te maken hoeveel geld wordt uitgegeven aan het primaire onderwijsproces en dit publiceren op internet, vindt Omtzigt.
Nederland moet taken terughalen uit Brussel
Discussies rondom koersveranderingen en nieuwe politieke ideeën duren altijd lang, zei Omtzigt, en in de Nederlandse politiek vaak nog langer. Zie de afschaffing van de slavernij en de erkenning van het leed van het kolonialisme. Nederland liep ook niet voorop bij het invoeren van kiesrecht voor vrouwen. En over de invoer van een staatspensioen en andere sociale hervormingen is tientallen jaren gedebatteerd voordat er actie werd ondernomen.
Als het gaat om onderwijs, volkshuisvesting en immigratie, heeft de politiek volgens Omtzigt stapsgewijs sturingsinstrumenten uit handen gegeven. De veelgehoorde kritiek dat het allemaal aan Brussel ligt, vindt hij afschuifgedrag. Politici kunnen veel meer doen dan waartoe ze nu bereid zijn.
‘Het is in heel Nederland heel normaal om taken en bevoegdheden neer te leggen waar ze het best kunnen worden uitgevoerd. En dat is niet altijd in Den Haag, maar ook weleens in Gelderland of Leeuwarden. We hebben goede Europese samenwerking nodig, maar dat betekent niet dat elke mogelijke taak in Brussel dient te worden belegd.’
Andere landen vochten voor een opt-out bij Europese afspraken. Nederland deed dat nooit, terwijl dat na het referendum in 2005 over de Europese grondwet volgens hem had gemoeten. ‘Nederland moet op moed taken gaan terughalen. Dat wordt een moeizame weg, doordat het verdragswijziging vergt en dus instemming van andere EU-lidstaten. Ook moet Nederland ervoor zorgen dat Brusselse regels bepaalde beleidskeuzes niet belemmeren. Want sommige van die regels staan het oplossen van onze grootste problemen in de weg.’
Nederland moet minder schroom tonen in Brussel
‘Woningcorporaties mogen al gevolg van Europese regels geen woningen bouwen en verhuren van ongeveer 900 tot 1.000 euro, omdat het marktverstoring zou zijn. Maar het is geen marktverstoring, het is sociale noodzaak dat er snel veel van die woningen worden gebouwd,’ aldus Omtzigt.
Zo kan Nederland ook niet de nominale zorgpremie verlagen wegens Europese regels. ‘Gelukkig is Nederland bezig in overleg te treden met de commissie om die twee regels aan te passen. Het mag echter met minder schroom.’
Eenvoudiger belastingstelsel met minder prikkels
Hij bekritiseert de leidende rol van kapitaal in de samenleving, en wees erop dat verzekeraar Promovendum adverteert dat academisch opgeleiden korting krijgen op hun premier. ‘Praktisch geschoolden horen de hele dag dat ze meer verzekeringspremie moeten betalen voor dezelfde verzekering op basis van hun opleiding. Dat is extreem ondermijnend voor de samenleving.’
Omtzigt verwacht dat het kabinet-Schoof de te lang verwaarloosde problemen aanpakt. Ook moet er een compleet nieuw belastingstelsel komen, met eenvoudige belastingheffing en veel minder prikkels. Omtzigt telt meer dan honderd prikkels in de belastingen, bedoeld om burgers en bedrijven te beïnvloeden waardoor ze gewenst gedrag gaan vertonen.
Weg van de waan van de dag en polarisatie
In de Tweede Kamer zullen Omtzigt en de zijnen zich ‘open, constructief, zakelijk, onbevangen en oplossingsgericht opstellen’. ‘Den Haag’ heeft volgens hem veel te lang felle debatten gevoerd, werd afgeleid door de waan van de dag en bleef zo gevangen in vruchteloze polarisatie.
‘De analyses werden gemaakt, over onderwijs, volkshuisvesting en migratie. Maar daarna bleef het juiste beleid vaak uit. Wat hebben we nodig? Een Kamer die samenwerkt, soms ongebruikelijke coalities aangaat, die echt durft te controleren, en volop gebruikmaakt van zijn wetgevende taak.’