Met Bontenbal gelooft het CDA er weer in. Maar is de jubelstemming terecht?

Vol gas dendert de zilvergrijze Ford Transit over de Toverberg. De enige vrouw in het gezelschap van negen stuurt het busje langs de beuken en dennen op de Veluwe. Gevallen blad stuift op als de bus voorbij raast. In de bus met drie stoelen voorin, drie in het midden en drie achterin zit Henri Bontenbal in de middelste zetel. Een stilte valt wanneer de CDA-leider een vurig betoog begint over de staat van Nederland.

‘Mensen gaan kopje-onder door weeffouten in het systeem. We hebben een koude overheid in dit land, zonder kennis van zaken. Een overheid die alleen nog gelooft in normeren en beprijzen. De menselijkheid moet terug.’

Bontenbal (41) en de andere CDA-prominenten in de bus waren even daarvoor op werkbezoek in wat de ‘agrarische enclave’ heet. Drie boeren vertelden hoe zij worden vermalen door overheidsregeltjes. Van de gehekelde kalenderlandbouw tot nutteloze bufferstroken. Het verhaal van een vierde boer werd uit een brief voorgelezen. De man ligt mentaal zo in de kreukels dat hij niet zelf kon praten met Bontenbal.

De boer was piekbelaster en liet zich uitkopen door de staat, maar liep vast in een bureaucratisch doolhof. De fiscus kwam achter hem aan, en inmiddels zit de boer al twee jaar zonder inkomen. Na Bontenbals hartenkreet spreekt een van de CDA-wethouders in de bus zijn zorg uit over de toename van ­suïcide onder boeren.

Met het werkbezoek wil Bontenbal zich voeden met ideeën en plannen als leider van het CDA. De partij keert terug naar de basis. Met Bontenbal als boegbeeld wil ze het juk van machtspartij ­afschudden, na een desastreuze verkiezingsnederlaag in november 2023. Met vijf Kamerzetels is de partij kleiner dan ooit – en toch was de sfeer nog nooit zo goed als nu, bezweren talloze CDA’ers.

Vanwaar dit optimisme in de partij die er qua zetels slecht voor staat? Daarvoor zijn tal van redenen, blijkt uit de gesprekken die EW afgelopen weken met vele CDA’ers voerde.

Good vibes hebben het CDA van Henri Bontenbal in de greep

‘Het CDA gedraagt zich niet meer als een arrogante partij,’ zegt de Maastrichtse fractievoorzitter Gabriëlle Heine. ‘We maken weer verbinding met de kiezer,’ ziet de Zeeuwse gedeputeerde Jo-Annes de Bat. Oud-partijleider Sybrand Buma is verheugd dat Bontenbal het land in gaat. ‘Achttien miljoen Nederlanders zitten echt niet elke dag aan de buis gekluisterd om te zien welke motie het wel of niet gaat halen.’ Bontenbal zelf blijft liever bescheiden. ‘Ik denk dat het mij lukt om iets los te maken wat al in de partij zat. Maak mijn rol dus niet te groot.’

Wat komt er dan los in het CDA? In de peilingen is de partij voorzichtig bezig met een comeback. Ze noteert weer dubbele cijfers, en Henri Bontenbal is de door kiezers meest gewaardeerde fractievoorzitter in de Tweede ­Kamer. Het sterkt zijn vertrouwen. Partijleden zien dat hij zijn schuchterheid afschudt. Kwam hij eerst verlegen de zaal binnen, nu stapt hij met vertrouwen het podium op. Good ­vibes hebben het CDA in de greep. Zijn het de laatste stuiptrekkingen, of is er sprake van een wederopstanding?

Gideonsbende van Henri Bontenbal

Het optimisme is onlosmakelijk verbonden met de nieuwe partijleider, maar gaat verder dan Bontenbal. Het CDA produceert weer visiestukken die bouwen op het christen-democratische gedachtegoed, zoals het omvangrijke Voor heel Nederland. Dat stuk dateert nog van voor Bontenbals aantreden als leider in augustus 2023. De basis van de christen-­democratische partij wordt zo opnieuw geboetseerd.

Bontenbal ziet het maken van visiestukken als deel van de opdracht om inhoudelijk oppositie te voeren. ‘Niet zeggen dat iets slecht is, maar daar zelf iets beters tegenover zetten,’ klinkt het in de fractie die zich de Gideonsbende noemt. Zo heet ook de appgroep van de vijf CDA-parlementariërs.

Een verwijzing naar het Bijbelboek Richteren, waarin God Gideon opdraagt met zijn kleine bende de Israëlieten te bevrijden. Dat lukte tegen alle verwachtingen in. Ligt voor het CDA net zo’n goede afloop in het verschiet?

‘Nieuw’ CDA

Kamerlid Inge van Dijk (49) houdt zich daar niet mee bezig. De bolleboos op het gebied van financiën maakt plannen die zijn doordrenkt van christen-democratisch gedachtegoed. Met het Wetenschappelijk Instituut en een groep jonge CDA-economen werkt zij aan een complete hervorming van het toeslagen- en belastingstelsel. ‘Wij ervaren dat als een ereschuld. Het toeslagenstelsel kwam uit de koker van het CDA, dus moeten wij ook met een oplossing komen nu het totaal is mislukt.’

Dat zij hieraan werkt, vindt Van Dijk typerend voor het nieuwe CDA. ‘De hele politiek erkent dat het toeslagenstelsel niet meer deugt, maar ook dit nieuwe kabinet verandert niks wezenlijks.’ Haar plan verschijnt volgend jaar.

Niet iedereen kan zich vinden in het label ‘nieuw’ CDA. Liever spreekt de Zeeuwse gedeputeerde Jo-Annes de Bat (44) van het ‘echte’ CDA. Zo ziet hij de partij na het vertrek van baantjesjagers en ruziemakers en een terugkeer naar het verhaal over normen en waarden. In de partij wordt De Bat gezien als toekomstige ministerskandidaat. Hij hield het verlies in Zeeland bij de Provinciale Statenverkiezingen in 2023 beperkt, terwijl het CDA in de rest van Nederland werd weggevaagd.

‘CDA’ers zijn mensen die niet per se politiek carrière willen maken. Integendeel, het zijn mensen die bezig zijn met het verbeteren van hun eigen leefomgeving en de wereld om zich heen.’

De Bat was campagneleider bij de ­Europese verkiezingen van juni dit jaar. Tegen de verwachtingen in haalde het CDA drie zetels. Eén zetel verlies, maar het resultaat voelde als winst. Toen lijsttrekker Tom Berendsen de campagne begon, zou het CDA volgens de peilingen uit het Europees Parlement verdwijnen.

Volgens Berendsen (41) wist het CDA de ‘nieuwe’ energie in de partij optimaal te benutten. ‘Wij lieten aan kiezers zien wat wij toevoegen aan Europa.’ De partij verkondigde een optimistisch, pro-Europees verhaal met een pleidooi voor groene-industriepolitiek, een Europese veiligheidsraad en het omarmen van democratische normen. Berendsen: ‘Moeilijke keuzes gaan we niet uit de weg.’

Tijdens de campagne voor de Europese verkiezingen ging de partij gretig in op media-uitnodigingen aan Henri Bontenbal. Zijn verhaal stond als een huis, zegt De Bat. Al verbaasde het de gedeputeerde ook hoe snel de kiezer Bontenbal en het CDA weer in de armen sloot na de ­afstraffing bij de Tweede Kamerverkiezingen. Het gaf het CDA ruimte nieuwe kiezers te zoeken tijdens de Europese campagne.

Zo kwakkelde de VVD in de peilingen waardoor ondernemers een interessante doelgroep bleken voor het CDA. Ook de ChristenUnie had het lastig in de campagne, een partij met een achterban die interessant is voor het CDA. Uiteindelijk hield het CDA het verlies beperkt tot één zetel, en verdween de ChristenUnie uit Brussel.

Dat Europese resultaat zien de christen-democraten als bewijs dat hun partij opleeft. Jantine Zwinkels (34) had dat ­gevoel al langer, zegt zij in het stadhuis van Utrecht. Zwinkels is daar sinds 2018 raadslid voor het CDA. Bij de gemeenteraadsverkiezingen dat jaar stond ze vijfde op de lijst, en als hoogste vrouw. Met wat hulp van de progressieve Utrechters kreeg Zwinkels genoeg voorkeursstemmen om de tweede behaalde zetel in te nemen.

Zwinkels werd in 2021 fractievoorzitter van het CDA en in 2022 lijsttrekker bij de raadsverkiezingen. De partij lag landelijk op haar gat na het vertrek van Pieter Omtzigt en de interne onrust die volgde. Intussen voerde Zwinkels lokaal stevig campagne met een zelfbedacht plan: ‘Voor elke wijk maakten wij flyers op maat, om te laten zien dat het CDA wist wat daar speelde.’

Zwinkels richtte de campagne op ­thema’s als duurzaamheid en – een CDA-klassieker – sociale cohesie. ‘Het CDA draagt omzien naar elkaar een warm hart toe. Het leven in de grote stad is soms anoniem, maar kan ook eenzaam zijn. Dat negeren wij niet.’

Het CDA groeide in Utrecht van twee naar drie zetels in 2022. Een onverwacht succes: elders in het land leed de partij flink verlies. Zwinkels werd desondanks veroordeeld tot de oppositie in Utrecht. Sindsdien hanteert Zwinkels een stijl die Bontenbal later in Den Haag zou gebruiken. ‘We stralen uit dat we een echte middenpartij zijn. We roepen niet maar wat, maar komen met alternatieve plannen en zoeken daarvoor actief naar steun,’ zegt ze, met oorbellen met felgekleurde edelstenen bungelend aan haar oren.

Met Bontenbal heeft Zwinkels af en toe contact. ‘Hij staat erg open voor het uitwisselen van ideeën met lokale afdelingen.’ Dat gevoel herkent Zwinkels collega uit Maastricht, Gabriëlle Heine (35). Zo kreeg Heine afgelopen zomer ’s nachts een lang WhatsApp-bericht van Bontenbal. ‘Ik had hem verteld dat de kwestie rond het Armeense jongetje Mikael erg leefde in onze afdeling. Henri legde in een lang appje zijn opvatting hierover uit.’

Volgens Heine is zijn openheid van groot belang. Voorheen zetten de mannen in Den Haag de koers uit, de afdelingen in het land moesten maar volgen. ‘Sinds Bontenbal partijleider is, doen wij er als “lokaaltje” weer toe,’ concludeert Heine. Volgens Zwinkels is het ‘team­gevoel’ terug in de partij.

Bontenbal aan de macht

Dat teamgevoel is ook sterk aanwezig in de fractie en partijtop. Zo bleef het rustig in de partij toen Bontenbals eerste verkiezingen slechts vijf Kamerzetels opleverden. Sterker, in het Haagse Nutshuis werd hij als overwinnaar toegejuicht door honderden CDA-leden. ‘Henri, Henri, Henri,’ zo klonk het in het oude bankgebouw. Op dat dieptepunt was de hoop al voelbaar in de partij.

Hoe anders ging dat vroeger bij het CDA. Met een zwakke leider was heibel gegarandeerd in de partij. Ruud Lubbers schoffelde in de jaren negentig zijn opvolger Elco Brinkman onderuit, en de fractie wipte daarna Enneüs Heerma, net als zijn opvolger Jaap de Hoop Scheffer. In 2010 spleet de gedoogsamenwerking met de PVV het CDA, wat Maxime Verhagen de kop kostte als leider. In 2020 barstte de bom na de leiderschapsstrijd tussen Pieter Omtzigt en Hugo de Jonge. Laatstgenoemde won nipt, maar legde het partijleiderschap neer vanwege zijn veeleisende ministerschap van Volksgezondheid tijdens de coronapandemie. Wopke Hoekstra volgde De Jonge op als partijleider, maar gaf nooit thuis als christen-democratisch voorman. Hij stopte als partij­leider na de val van het kabinet-Rutte IV vorig jaar zomer.

Waarom barstte er na de verkiezingen van november 2023 geen leiderschapsstrijd uit? Het leiderschap van Bontenbal verloopt vanaf het begin rimpelloos. Dat komt vermoedelijk door een geheim verbond dat werd gesmeed in het ledenrestaurant van de Tweede Kamer.

‘Op het moment dat Wopke Hoekstra stopte, gingen Henri en ik meteen naar het ledenrestaurant in de Kamer,’ zegt Tweede Kamerlid Derk Boswijk (35). ‘Daar hebben we aan een tafeltje met koffie gezeten en besproken wat we gingen doen. Terwijl ik nog twijfelde, wist Henri het al: hij wilde partijleider worden.’

In het ledenrestaurant beloofden de twee elkaar trouw. ‘We hebben afgesproken: als jij het wordt, steun ik je 100 procent en andersom. Ik wist gewoon dat Henri een integere vent is. Ik beschouw hem als vriend.’

De afspraak tussen die twee hield de gelederen gesloten. Bontenbal en Boswijk waren de meest serieuze kandidaten voor het leiderschap. Het partijbestuur spoorde beiden aan te solliciteren, al schreven anderen ook een brief.

De brieven van Bontenbal en Boswijk vertoonden één bijzondere overeenkomst. ‘Henri en ik hadden eenzelfde zin opgeschreven zonder dat we het van elkaar wisten.’ Bontenbal benadrukt dat er geen enkel overleg was. De zin luidde: ‘Het CDA moet politiek gaan bedrijven waarbij niet de peilingen leidend zijn, maar ons eigen verhaal.’

Lessen geleerd

Voorbeelden van hoever de partij van dat eigen verhaald was afgedwaald, worden breed gedeeld in de partij. Volgens de Maastrichtse fractievoorzitter Gabriëlle Heine zagen kiezers dat het CDA zich als een ‘VVD-light’ presenteerde. Oud-Europarlementariër Annie Schreijer-Pierik zei dat de partij de boerenachterban had verwaarloosd. Voor hen deed het CDA te weinig tijdens de kabinetten-Rutte III en IV.

Politicoloog Tom van der Meer (44) schreef het veelgeprezen boek Waardenloze politiek over middenpartijen die zich inwisselbaar maakten door het conflict te mijden. ‘Het CDA was heel lang de partij van normen en waarden, de partij van gemeenschapszin en het gezin.’ Dat thema liet de partij liggen na het vertrek van Jan Peter Balkenende in 2010. ‘De partij verloor kerkgaande kiezers aan seculiere partijen, en daarop reageerde het CDA door die seculiere partijen min of meer na te doen.’ Het onderscheiden­de christen-democratische verhaal stond niet meer op de voorgrond. ‘Ik denk dat daar de grootste fout is gemaakt.’

Uit analyses van Van der Meer en collega’s blijkt dat het CDA nog zo’n twintig zetels zou scoren als de overgebleven kerkgaande kiezers in dezelfde mate CDA zouden stemmen als in de jaren zeventig. Secularisering van de samenleving zou geen probleem voor het CDA moeten zijn.

Sybrand Buma ziet de toekomst van het CDA zonnig in

Sybrand Buma (59) gaat nog altijd naar de kerk en stemt ook nog steeds CDA. De oud-partijleider werkte vanaf 1994 voor de partij, als beleidsmedewerker, Kamerlid en van 2012 tot 2019 als partijleider. In het statige stadhuis van Leeuwarden zit hij aan een massief houten tafel in zijn burgemeesterskamer met wandtapijt en muurschilderingen. Hij wil niet het ‘orakel uit Friesland’ uithangen, maar praat enthousiast over het CDA van Henri Bontenbal, die hij geregeld spreekt. Buma drukte Bontenbal op het hart vaak buiten Den Haag te komen, een les die Bontenbal ter harte neemt.

De oud-leider en huidig leider hebben wat van elkaar weg. Beiden zijn intellectueel onderlegd, al laten zij zich daar niet op voorstaan, en probeerden de partij een nieuwe positie te geven na een electorale afstraffing. In de koers van Bontenbal ziet Buma veel terug. Het CDA heet weer een ‘sociaal-conservatieve partij’, een typering die Buma eerder ook gebruikte. ‘Maar ik mocht dat van de partij eigenlijk niet zeggen. Dat Henri de partij wel zo kan dopen, vind ik heel interessant. Blijkbaar hebben de leden er geen moeite meer mee.’

Buma prijst ook dat Bontenbal omkijkt naar de partijcultuur en lokale afdelingen. ‘Ik was als leider altijd bezig met het feit dat we een politieke partij zijn, die draait om mensen en een visie voor de maatschappij. Je mag nooit de stopverf zijn in een coalitie met andere partijen.’

Toch stapte het CDA onder Buma in 2017 in het kabinet-Rutte III. ‘Toen kwamen we op negentien zetels en wist ik meteen: we moeten gaan regeren, en daarna hebben we minder zetels over dan nu.’

Gefrustreerd is Buma daarover niet. Er was geen andere keuze. Na die regeerperiode verloor de partij vier zetels, maar stapte ze toch in het kabinet-Rutte IV.

De partij kon haar machtshonger niet beheersen, terwijl interne ruzies domineerden, vooral rond Pieter Omtzigt. Die vertrok in 2021, waarna hij in 2023 Nieuw Sociaal Contract oprichtte – samen met de BoerBurgerBeweging de voornaamste concurrent van het CDA.

Toch ziet Buma de toekomst zonnig in. Het CDA heeft iets wat die jonge partijen ontberen. ‘Wij zijn gestoeld op een ideologie. Daardoor zijn wij met onze vijf zetels een langer leven beschoren dan BBB, NSC en PVV bij elkaar. Dat durf ik wel te zeggen. Die partijen hebben geen ideologie, wat uiteindelijk hun ondergang zal zijn. De tekenen daarvan zie je al.’

Toch het Torentje in?

In Gelderland stapt Henri Bontenbal energiek op het podium van zalencentrum De Aker in Putten. Bontenbal heeft een lange week achter de rug. Een dinsdags Kamerdebat duurde tot na middernacht, op woensdag en donderdag volgde een bliksembezoek aan Brussel en vrijdags het werkbezoek in Gelderland. Dat sluit hij af met een ledensessie in een zaal met ruim honderd aanwezigen.

De CDA-leider draagt een donkerblauw jasje van Suitsupply, een wit overhemd, jeans van PME Legend en zwarte sneakers van Tommy Hilfiger. Groene verlichting kleurt de zaal. Het ­publiek dat op deze vrijdagavond naar Bontenbal luistert, is gemiddeld flink wat ouder dan Bontenbal en minder modieus gekleed.

Na een introductie van oud-Kamerlid Anne Kuik steekt Bontenbal van wal. In de plannen van de coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB prevaleert ‘de korte termijn boven duurzame waarde’. De overheid moet haar ‘gemeenschapsversterkende’ rol nemen en de burger vertrouwen. ‘Goed gedrag kun je niet in wetten en ­regels vangen.’ Daarna beantwoordt ­Bontenbal ruim een uur lang vragen uit de zaal. Monter geeft hij antwoord, of het nu gaat over zijn immigratiestandpunt of over het gebruik van restwarmte van een friet­bedrijf voor de lokale voetbalclub.

Na afloop van de sessie, om 22.00 uur, reflecteert Bontenbal in het ­souterrain van De Aker met EW op het nieuwe elan van de partij. In de hal spelen jonge tieners van een jeugdclub die Bontenbal lijken te herkennen. Wat is de drijfveer van Bontenbal in Den Haag, hoe oprecht is hij in zijn voornemen om het machtsstreven los te laten? Hoe geloofwaardig is dat CDA-verhaal?

Henri Bontenbal is bij het CDA op het juiste moment naar voren gestapt

‘Ik denk dat het mij lukt om iets los te maken wat al in de partij zat. Maak mijn rol dus niet te groot. Mensen zijn lid geworden voor het CDA-denken. Mijn verhaal zou niet resoneren als die raadsleden, burgemeesters en al die andere mensen dat niet al vonden. Dus ik denk dat ik het CDA-verhaal vertel dat heel veel mensen motiveert om voor het CDA actief te zijn.’

En zo is Bontenbal voor het CDA de man die op het juiste moment naar voren is gestapt. ‘Het helpt vast dat nu andere mensen het gezicht van de partij zijn,’ zegt hij daarover. ‘Daarmee sla je een bladzijde om in de geschiedenis van de partij. We markeren dat we het niet meer op dezelfde manier doen.’

Bontenbal schetst wat ‘zijn’ manier is. Het klinkt als een politieke vertaling van wat ‘modern leiderschap’ heet: omkijken naar ondergeschikten, invoelend leiderschap en continu vragen om feedback. ‘Ik ben niet een typische politicus in de zin dat ik dat heel gladde politieke gedrag vertoon dat beroepspolitici hebben, om het maar even zo te formuleren. Ik hoop dat het lukt mijzelf te blijven.’

Als het moet, stapt Henri Bontenbal naar binnen bij het Torentje

Toch blijft de geloofwaardigheid van de christen-democraten een vraagteken. Het CDA was decennialang juist die partij van gladde beroepspolitici. Een machtspartij bij uitstek, waarvan de vingerafdrukken staan op ­alles wat Nederland nu is. Van de afgelopen 25 jaren zat het CDA er zeventien in de regering.

Bontenbal veert op. Hij bestrijdt ten zeerste dat machtshonger de kern is van het CDA-gedachtegoed. ‘Maar,’ zegt hij, ‘het is te lang wél de partijcultuur geweest.’

Hij vervolgt: ‘Er is heel bewust afscheid genomen van het idee dat wij ­streven naar aantallen zetels. Wij zijn niet meer bezig ons standpunt te richten op wat de kiezer wil horen, om zo de grootste te worden. Mijn doel is niet het Torentje. Maar als dat uiteindelijk gebeurt, dan stap ik daar naar binnen.’

Het toont de behoedzaamheid van Henri Bontenbal. Zijn CDA telt voorlopig nog gewoon vijf zetels.