Asschers spoor van mislukkingen: steeds net op tijd vertrokken

De PvdA-leden hebben vicepremier Lodewijk Asscher gekozen als lijsttrekker, ondanks een spoor van mislukkingen. Die hem gek genoeg niet aankleven.

Lodewijk Asscher (42) is een man met dromen en een visie. De in november overleden Duitse oud-bondskanselier Helmut Schmidt (SPD) vond dat dit soort mensen naar de dokter moet, maar vooralsnog hebben weinigen zo’n gezonde politieke loopbaan als Lodewijk Asscher.

Hij werd na zes jaar wethouderschap in Amsterdam in 2012 vicepremier en minister van Sociale Zaken. Nu geldt hij als een potentiële leider van zijn partij, de in de peilingen gedecimeerde PvdA. En dat terwijl hij over zijn dromen en visies in 2010 al schreef: ‘Er zijn genoeg dingen die niet goed uitpakten.’ Dit is een understatement. Na Amsterdam pakken voor Asscher ook in Den Haag wederom ‘genoeg dingen niet goed uit’.

De gepromoveerde jurist Asscher heeft een soepele politieke carrière. Op zijn 27ste werd hij raadslid in Amsterdam, op zijn 31ste was hij al wethouder van Financiën, de belangrijkste post. Zowel in 2006 als in 2010 won hij de Amsterdamse raadsverkiezingen. De tweede keer zelfs met een campagne volledig gebouwd op zijn persoon. De PvdA was destijds impopulair, Asscher populair. Hij is een goede campaigner. De campagne leverde 15 van de 45 Amsterdamse raadszetels op. ‘Hij speecht net zo makkelijk voor een congres als op een zeepkist op een markt in Amsterdam-Zuidoost,’ zei Evelyn Lindeman eerder tegen Elsevier. Zij was vier jaar directeur Financiën onder Asscher.

Blikvanger

In 2012 stapte Asscher na zes jaar wethouderschap op en werd vicepremier en minister van Sociale Zaken in het kabinet Rutte II (VVD/PvdA­). Sindsdien probeert de in de oppositie belande Amsterdamse PvdA Asschers erfenis te redden én hem te lanceren als nieuwe partijleider.

Asschers agenda in Amsterdam bestond uit vier hoofdpunten: een islamitische zuil opzetten als vehikel voor moslim-emancipatie, de Wallen ‘opschonen’, bureaucratie in de jeugdzorg verminderen en het zwakke Amsterdamse basisonderwijs verbeteren.

Dat eerste mislukte faliekant. De blikvanger van de Asscher-agenda was de bouw van de enorme Westermoskee (2013) als beoogde emancipatiemachine. Waar velen voor waarschuwden, is inmiddels werkelijkheid. Het Turks-conservatieve Mili Görös uit Duitsland runt de moskee. Ook probeert de Turkse overheid via het directoraat Diyanet invloed te verwerven en zo greep te houden op Turkse Amsterdammers. Niks integratie. In televisieprogramma Collegetour noemde Asscher de bouw dit jaar ‘geen goed idee’. En over de 6 à 7 miljoen euro gemeentelijke subsidie: ‘Dat had de gemeente niet moeten doen.’ Om eraan toe te voegen dat ‘er vreselijk veel mis was gegaan’.

Deze laatste zinnen zijn typisch Asscher. Als hij een plan lanceert, is hij en niemand anders verantwoordelijk. Niet zijn partij, niet het college. Asscher stond met zijn plannen in Amsterdam vaak zelfs eerst in de krant voordat de gemeenteraad werd geïnformeerd. Maar als het misgaat, gebruikt hij vage begrippen als ‘de gemeente’ en ‘er’. Of schuift de verantwoordelijkheid naar een ander. Zo lanceerde Asscher in 2009 operatie Frankenstein, het tegengaan van bureaucratie in de jeugdzorg. Waarna hij het project weggaf aan ambtenaren die Frankenstein omdoopten in het nietszeggende Systeem in Beeld. In 2010 nam VVD’er Eric van der Burg de portefeuille over. Niemand heeft meer iets gehoord over Frankenstein.

Getuigenissen als basis voor beleid

Als PvdA-lijsttrekker schreef Asscher voor de campagne van 2006 het boek Nieuw Amsterdam, een particulier verkiezingsprogramma. Daarin stelde hij dat de raamprostitutie op de Wallen in handen is van een klein aantal criminelen en dat een flink aantal vrouwen gedwongen achter de ramen zit. ‘Liever een toeristenattractie minder, dan medeplichtigheid aan misbruik van vrouwen.’ Zijn suggestie om de Wallen te sluiten, haalde de wereldpers. En doorbrak een taboe in de Amsterdamse PvdA, die prostitutie als vrijheid, blijheid zag. Het was PvdA-raadslid en ex-prostituee Karina Schaapman die ‘me de ogen opende voor de donkere kanten van de prostitutiebranche’, schreef Asscher.

Zonder harde cijfers – schattingen van het aandeel mensenhandel in de prostitutie lopen uiteen van 10 tot 90 procent – maar geïnspireerd door Schaapmans getuigenis kocht Asscher vanaf 2007 panden met een prostitutievergunning. Het is een typische Asscher-methode: persoonlijke getuigenissen gebruiken als basis voor beleid.

Voor 105 miljoen euro werden ondernemers uitgekocht, de prostitutievergunning werd van het pand gehaald en er werden gesubsidieerd restaurants en ateliers in gehuisvest. Van de 482 ramen zouden er 290 moeten overblijven. Het project is volledig vastgelopen. Slechts 131 ramen zijn gesloten en het aantal ‘criminogene’ bedrijven zoals coffeeshops en massagesalons is juist toegenomen, concludeerde de Amsterdamse Rekenkamer. Uitgekochte ondernemers kochten met de opbrengst horecazaken en villa’s in Zuid-Frankrijk.

Overheid die burgers kan sturen

‘Het sluiten van prostitutieramen helpt niet tegen mensenhandel. Dan gaan de prostituees naar elders,’ concludeerde raadslid Marco de Goede (GroenLinks) destijds. Ook lokale ondernemers zijn boos. Zij hebben soms al jaren een restaurant op de Wallen en kregen plots door de gemeente gesubsidieerde concurrentie. Asscher is al drie jaar weg uit Amsterdam; de ‘opschoning’ van de Wallen sterft langzamerhand een stille dood. Het huidige college zonder de PvdA bouwt het project af.

Asscher gelooft in een sterke overheid die burgers kan sturen. Lukt dat niet, zoals bij de bouw van een islamitische zuil, dan bedenkt hij nieuw overheidsingrijpen. Hij sloot het Islamitisch College Amsterdam en werd pleitbezorger van door de staat voorgeschreven verlicht onderwijs. Als minister stelde hij zelfs dat immigranten een contract moeten tekenen waarmee ze beloven verlichte waarden te eerbiedigen. Alles bedekt onder een morele saus. Hij komt er telkens mee weg. Asscher is verbaal sterk en noemt de aanpak van de Wallen ‘een kwestie van beschaving’. Wie kan tegen ­beschaving zijn? Tweede Kamerlid Anne ­Mulder (VVD) concludeerde in De Telegraaf: ‘Pr-technisch doet hij het heel goed.’

Financiële chaos

Asschers grootste gebrek verwoordde hij zelf in zijn maidenspeech als raadslid in 2002. ‘Juristen kunnen niet tellen,’ zei hij tegen toenmalig wethouder van Financiën Geert Dales (VVD) – ook jurist. Asscher had de jaarrekening over 2001 gelezen en concludeerde: ‘Als ik zie hoe hier de gemeenterekening wordt beheerd, als dat enig beeld geeft van hoe hier de Financiën beheerd worden, dan baart mij dat grote zorgen.’

Asschers conclusie klopte. Het steenrijke Amsterdam maakt al jaren een puinhoop van de boekhouding. Maar in plaats van daar als wethouder van Financiën iets aan te doen, bleef het een zooitje. De in 2014 aangetreden wethouder van Financiën Udo Kock (D66) was eerder permanent vertegenwoordiger van het Internationaal Monetair Fonds in de Palestijnse gebieden.

De econoom concludeerde al na een paar dagen in het Amsterdamse college dat de financiële chaos groter was dan daar. De schuld groei­- de onder Asscher en steeg onder opvolger Pieter Hilhorst met 700 miljoen euro door naar 5,5 miljard euro. Ook bleek de jaarrekening elk jaar anders opgemaakt, waardoor een financieel doolhof ontstond. Asschers Amsterdam maakte jaarlijks meer schulden, en boekte veronderstelde toekomstige inkomsten uit vastgoed alvast in. Het huidige stadsbestuur is meteen gaan bezuinigen om te voorkomen dat Amsterdam onder curatele van Rijk of provincie wordt geplaatst.

De Amsterdamse gemeenteraad besloot in december 2014 tot een raadsenquête naar de financiële chaos. Asscher verscheen afgelopen oktober voor de commissie. Die verweet Asscher dat hij vooral bezig was met persoonlijke passies, zoals het Wallen-project en onderwijs, terwijl hij zijn hoofdtaak financiën verwaarloosde. Opvolger Kock zei het zo: ‘Als bestuurders bezig zijn met andere zaken, gaan ambtenaren zich ook op die zaken richten.’ Asscher antwoordde tijdens het verhoor vaak: ‘Dat weet ik niet meer.’

De commissie wist het wel en concludeerde dat het bestuur weinig tot niets deed om de financiën inzichtelijk en in orde te maken. Hoofddocent Tjerk Budding van de Vrije Universiteit vond zelfs dat het rapport harder had moeten zijn. Vooral over opeenvolgende colleges waarin Asscher grotendeels verantwoordelijk was meldde hij in Het Parool: ‘Het college heeft te weinig gekeken naar de financiën.’

Niet alles ging fout

Asscher boekte één succes. De kwaliteit van zwakke basisscholen in Amsterdam verbeterde fors door het programma Kwaliteitsaanpak Basisonderwijs (KBO). Asscher liet de scores van scholen publiceren en leraren en schooldirecteuren monitoren. Wie niet presteerde, werd afgerekend. Hoogleraar onderwijsprestaties Jaap Dronkers (1945-2016) van de Maastricht University: ‘Asscher heeft een paar slechte scholen in Amsterdam weten te sluiten, wat ik erg bijzonder vind.’ Maar, voegt Dronkers toe, Asschers aanpak leidde niet tot betere resultaten dan in andere gemeenten. Hij baseert zich op een vergelijkend onderzoek van het Centraal Planbureau.

Dat concludeerde dat mede door de KBO de Cito-scores van Amsterdamse kinderen tussen 2008 en 2012 1,7 procent lager lagen dan elders. Leraren en directeuren zagen het KBO als georganiseerd wantrouwen en velen vertrokken of keerden zich ertegen.

Mislukt banenplan

Asscher zou Asscher niet zijn als hij niet ook in Den Haag plannen zou lanceren. Zijn stokpaardje: een banenplan tegen werkloosheid. 600 miljoen euro belastinggeld, met geld van bedrijven en vakbonden, zou 300.000 mensen ‘moeten raken’.

Deze zomer concludeerden CDA en D66 dat het plan is mislukt. Er is niemand aan een baan geholpen, hoogstens zijn mensen gesubsidieerd aan het werk gebleven. Asscher noemde de conclusie ‘cynisch’, maar laat wel de Algemene Rekenkamer het plan evalueren.

Ook coalitiepartner VVD en de SP zien dat onder Asschers banenplan en retoriek als ‘echte banen voor echte mensen’ weinig zit. De werkloosheid blijft met meer dan 600.000 mensen hoog, de arbeidsmarkt hervormen wil Asscher niet. VVD-Kamerlid Mulder zei eerder in De Telegraaf: ‘De beeldvorming is dat er wat gebeurt, maar als je inzoomt, dan zie je dat er niks gebeurt. Asscher levert niet.’

Wet Werk en Zekerheid te ingewikkeld

Asschers belangrijkste initiatief was de Wet Werk en Zekerheid, beter bekend als de Flexwet. Het zou werkgevers moeten aansporen meer mensen in vaste dienst te nemen en ontslag te vereenvoudigen. Dit omdat Asscher minder zpp’ers wil. Dit jaar zijn de effecten van de wet uit 2013 voor het eerst in het volle zicht gekomen.

De conclusies: werknemers nemen minder mensen in vaste dienst, het aantal zpp’ers stijgt juist, net als de bureaucratie voor hen. De Wet is zo ingewikkeld dat de enige winnaars juristen zijn. Tijdens een speciale hoorzitting met experts en ook in de Tweede Kamer werd Asscher hevig bekritiseerd. Volgens Asscher was het nog te vroeg om aan de wet te twijfelen en zijn de intenties toch goed.

Tweede Kamerlid Martijn van Dam (PvdA) werd zondag bij Buitenhof gevraagd naar het verschil tussen Asscher en PvdA-leider Diederik Samsom, die strijden om het lijsttrekkerschap. Van Dam: ‘Diederik is meer praktisch gericht. (…) Lodewijk heeft meer het ideaalbeeld van de samenleving waar hij ook naar toe werkt en maatregelen bij neemt.’

Tot nu toe verandert Asscher op tijd van baan, of doet hij zijn portefeuille over voordat de consequenties van zijn beleid op weg naar de ideale samenleving zich openbaren. Zo kleeft hem weinig aan. Elsevier schreef eerder dit jaar dat het voor Asscher dan ook zaak is bijtijds weg te zijn als minister van Sociale Zaken en dat het PvdA-lijsttrekkerschap een ontsnappingsroute is. Dan kan hij als eventuele PvdA-leider weer nieuwe visies presenteren.

Dit is een bijgewerkte versie van een artikel dat eerder verscheen in Elsevier nummer 51, 9 december 2015.