Nederland heeft altijd geprobeerd om coalities te smeden om te voorkomen dat sterke landen in Europa gingen overheersen. Want als één land overheerst, wordt een klein land automatisch een satelliet. Door het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie, dreigt dit satelliet-scenario voor Nederland werkelijkheid te worden, schrijft Jelte Wiersma.
Nederland probeert al sinds zijn bestaan te voorkomen dat grote Europese landen eenzelfde agenda hebben. Want als de grote het eens zijn, wacht kleine landen een satelliet-status. De grote kunnen invloedssferen afspreken en de kleintjes hebben die buitenlandse overheersing maar te slikken.
Geweldige vloot
Deze les werd in het Rampjaar 1672 wreed geleerd door Nederland. In een gecoördineerde actie vielen Frankrijk, Engeland en de huurlingen van de bisschoppen van Keulen en Münster Nederland aan. Alleen dankzij de Waterlinie, een geweldige vloot, moed en heel veel geluk slaagde de toenmalige Republiek erin zich te handhaven. Was dat niet gebeurd, dan had Nederland niet bestaan. De katholieke aanvallers hadden de buit vooraf al verdeeld en het protestantse landje op de kaart in stukken gescheurd.
De gebroeders De Witt die de Republiek lang succesvol leidden, werden door de eigen bevolking als straf voor het rampjaar in Den Haag gelyncht en Willem III, de prins van Oranje, werd de belangrijkste Nederlandse aanvoerder. Hij is volgens de Amerikaanse oud-minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger dé uitvinder van het geopolitieke concept ‘de balans der machten’. Willem III begreep na het rampjaar dat als Engeland, Frankrijk en de Duitse adel en bisschoppen het eens waren, de kleintjes het uiteindelijk konden schudden, zo blijkt uit het prachtige boek Oranje tegen de Zonnekoning van Luc Panhuysen.
De grootste van de grote landen zou vanzelfsprekend na de verdeling van een verslagen kleintje de grootste hap van de taart krijgen en zo nog groter worden. Tot uiteindelijk de grootste heel Europa zou overheersen. Dat zou het einde betekenen van vrijheid in Europa, onder meer van godsdienstvrijheid, zo was Willems overtuiging.
Willem won
Willem probeerde daarom coalities te smeden tegen het machtigste land destijds, Frankrijk. Met succes. Hij wist met zijn balans der machten de Habsburgse keizer in Wenen, de Habsburgse koning in Madrid en de belangrijkste Duitse keurvorst van Brandenburg (Berlijn) aan zich te binden. Zelf werd hij in Londen na een invasie van Engeland tot koning gekroond. Slechts dankzij Willems moed, vasthoudendheid en geloof in God en vrijheid werd (West-)-Europa behoed voor Frans-katholieke overheersing.
Deze balans der machten is sindsdien het Europese devies. Napoleon werd verslagen door een coalitie van Britten, Nederlanders, Duitsers en Russen. Wilhelm II, Frans Jozef en Hitler gingen ten onder dankzij wisselende coalities van Amerika, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Wie Europa probeert te overheersen, weet – soms na lang talmen – uiteindelijk altijd een coalitie tegenover zich.
Duitse macht
Dan door naar 2017. De balans der machten in Europa staat onder druk. In plaats dat de Europese Unie de Duitse macht insnoert, is de Unie een vehikel geworden waarmee Duitsland zijn macht in heel Europa kan doen gelden. De euro- en Schengenlanden hebben al ervaring met wat die Duitse macht betekent: Duitsland besluit voor Europa. Het zette de grenzen tegen de afspraken in open, brak als eerste het eurostabiliteitspact en schond de afspraak dat eurolanden elkaar niet zouden redden.
Deze souplesse stond bondskanselier Angela Merkel het Verenigd Koninkrijk onder David Cameron niet toe. Hij wilde minder EU-immigranten, want zijn land had verreweg de meeste mensen binnen gekregen. Merkel weigerde Cameron serieuze immigratierestricties, waarna hij in 2016 weinig overtuigend campagne kon voeren voor Brits EU-lidmaatschap.
Twee recente ontwikkelingen lijken die Duitse macht nog groter te maken. Met het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie krijgt de machtsbalans een paradoxale knauw. De Brexit leidt er waarschijnlijk toe dat de Britten wel degelijk grotendeels in de Europese Unie blijven, alleen zonder stemrecht.
Net zoals niet-EU-landen Zwitserland en Noorwegen. Zij doen eigenlijk wel mee, maar zitten niet aan tafel. Zo hebben de Britten door de Brexit de Duitsers nog machtiger gemaakt. Ook is de EU-sceptische en dus de anti-Duitse coalitie onder leiding van het Verenigd Koninkrijk met onder meer Polen door de Brexit krachteloos geworden.
Daarnaast lijkt de nieuwe Franse president Emmanuel Macron in Berlijn de juiste snaar te hebben geraakt om de EU-integratieturbo aan te zetten. Zo ontstaat een gerevitaliseerd Duits-Frans blok. De landen daarom heen, EU-lid of niet, moeten zich daarnaar schikken.
Provincie Nederland
Nederland heeft zich in een onmogelijke positie gemanoeuvreerd. Door deelname aan de euro en Schengen zit het vast aan Duitsland en Frankrijk. ‘We zijn het altijd eens met de Britten, maar doen wat de Duitsers willen,’ zei een Nederlandse diplomaat al eens tegen Elsevier Weekblad.
Willems uitvinding van de balans der machten om de kleintjes te beschermen, is hierdoor deels ondermijnd. Nederland heeft van zichzelf vooral een provincie van Duitsland gemaakt. Die zwakke positie wordt nog eens versterkt doordat natuurlijke Nederlandse partners als Zweden en Denemarken niet meedoen aan de euro, en Zwitserland en Noorwegen geen EU-lid zijn. Met het vertrek van het Verenigd Koninkrijk staan eigenlijk alle natuurlijke Nederlandse partners buiten of slechts met één been in de Europese Unie.
Zo heeft Nederland zich buitengesloten van een mogelijke Noord- en eventuele Oost-Europese alliantie tegen Duitsland/Frankrijk die de balans der machten zou kunnen doen terugkeren. Den Haag zit dus in een penibele situatie. Willem III wist met een huzarenstukje overheersing door een coalitie geleid door één land te voorkomen. Wie en waar is de 21ste-eeuwse Willem?