Dit is de politieke visie van Mona Keijzer

Mona Keijzer is de premierskandidaat van BBB. Dat maakte de partij vrijdag 1 september bekend in een persconferentie op het partijkantoor in Deventer. De oud-staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat zette in juli in een essay op deze website haar politieke visie uiteen. Lees het hier terug.

Mona Keijzer stond op het punt de politiek te verlaten, zei ze tijdens de persconferentie. ‘En toen schreef ik dat essay: waarom faalt de overheid bijna altijd? En ik voelde gewoon het politieke vuur weer branden.’ EW publiceerde het essay dat Keijzer schreef voor een essaywedstrijd van De Nieuwe Denktank, een pleidooi voor het accepteren van onvolmaaktheid en bescheidenheid van bestuurders, politici, ambtenaren en burgers. Lees hieronder het essay van Mona Keijzer.

‘Met de beste bedoelingen zijn afgelopen decennia vele wetten en lagere regelgeving aangenomen en bijbehorende beleidsuitvoeringssystemen in stelling gebracht. Steeds preciezer zijn beoogde beleidsdoelen vastgesteld, waardoor elk individu het gedroomde rechtvaardige deel kon ontvangen. Uiteraard werd er ook een controle- en handhavingssysteem opgetuigd om fraude tegen te gaan.

Op de vleugels van een groot geloof in wat techniek en digitalisering vermag, is de bijbehorende ICT ontwikkeld en ingezet. We zijn modellen, integraliteit, computersystemen, algoritmen en maakbaarheid gaan aanbidden. We hebben inmiddels zoveel wetten en regels dat de capaciteit ontbreekt om ze allemaal te handhaven. De rechterlijke macht kan alle rechtszaken die in een rechtsstaat nu eenmaal kunnen volgen op overheidsbesluiten (die ingrijpen op rechten), niet meer aan.

Mona Keijzer: We ontwaken en merken dat veel beleid faalt

Zo langzamerhand ontwaken we en constateren we dat op allerlei gebieden het beleid faalt. Zie het Toeslagenschandaal, de PAS-wetgeving, natuurbeschermingsregels die op het niveau van spouwmuren vleermuizenpopulaties beschermen en zo duurzaamheidsdoelen frustreren, beloften om asiel- en migratie-instroom te beperken, het niet kunnen afschaffen van BTW op groente en fruit, de hersteloperatie in Groningen en het (bijna) gratis maken van kinderopvang.

Wanneer je mensen vraagt om onderwerpen te noemen die Den Haag maar niet oplost, wordt de lijst alsmaar langer. De overheid faalt vaak. De oorzaken zijn divers, net als de dossiers. Maar de rode draad zijn een overheid en politiek die beloften doen die ze niet kunnen waarmaken, vanuit de overtuiging dat een goede samenleving absoluut haalbaar is en van hogerhand moet worden afgedwongen.

De burger is inmiddels gewend aan een overheid die zich opstelt als probleemmanager en spreekt deze overheid op die maakbaarheidsbelofte aan. Deze gang van zaken loopt inmiddels tegen zijn grenzen aan. Het is belangrijk dat we een andere afslag nemen.

Is het zinvol om nuancerende opmerkingen te maken? Er gaan immers veel dingen wel goed. Toch is het belangrijk om de gedachten [1] over de gestelde vraag op papier te zetten. Want de aannames, overtuigingen en processen die achter de falende beleidsdossiers zitten, zijn relevant om te belichten. Ze kunnen de motor zijn van noodzakelijke veranderingen. Doen we het niet, dan loopt de overheid steeds verder vast, met grote gevolgen voor het vertrouwen in die overheid en daarmee uiteindelijk de stabiliteit van ons land.

Waarom er volgens Mona Keijzer zoveel misgaat

Welke aannames, overtuigingen, principes en processen zijn dat, die achter de falende beleidsdossiers zitten? Ik noem een paar voorbeelden. 

Voorzorgsprincipe

De overtuiging dat de overheid moet zorgen voor de veiligheid van burgers en duurzaamheid, diversiteit en inclusie moet bewaken. Het voorzorgsprincipe is daarbij een wolf in schaapskleren, aangezien dit principe vergaande interventies als noodzakelijk percipieert.

Uitvoerbaarheid door ICT

De aanname dat ICT altijd kan uitvoeren wat er aan beleid wordt bedacht. De mate van uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid is officieel onderdeel van beleidsvoorstellen, maar er wordt vaak toegeschreven naar hoe het wél kan. Zelden belandt een beleidsvoornemen in de prullenbak omdat de uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid onvoldoende zijn, bijvoorbeeld doordat het willekeur oplevert.

Focus op één beleidsterrein

De overtuiging dat klimaatverandering het ergste is wat ons ooit is overkomen en koste wat kost moet worden bestreden. Het klimaat verandert, dat is een feit. Tegelijkertijd zijn er meer belangen te wegen dan klimaat en natuur. Maar de vraag wat het voorgenomen klimaatbeleid betekent voor de algemene welvaart en grondrechten en of dat acceptabel is, wordt niet of onvoldoende gesteld.

Beleidsmakers en het volk

De overtuiging dat de ander, het volk, het beleidssubject onvoldoende in staat is om op de juiste manier een goed leven na te streven. Dit uiteraard beoordeeld vanuit de standaarden van de hoogopgeleide, hoge cultuur consumerende, progressief stemmende stedeling. Dat ook veel Rijksambtenaren vooral in en om de Randstad wonen geeft te denken.

Wereldburgerschap

De overtuiging dat iedereen een wereldburger is en overal op de wereld gelukkig kan zijn, en dat dit het enige juiste perspectief is van waaruit je mensen benadert en problemen oplost. Terwijl juist heel veel mensen compleet gelukkig zijn in de omgeving waar ze zijn geboren en getogen.

Gelijke behandeling in de praktijk

De principes die in onze wetgeving zitten, waardoor de overheid gelijke gevallen gelijk moet behandelen en iedereen toegang tot een rechter heeft, al dan niet via de sociale advocatuur. Dus wanneer je als overheid één casus oplost, staan al snel burgers op de stoep om hetzelfde te verlangen. Soms terecht, maar het betreffende overheidsorgaan had daar niet altijd op gerekend. Dit leidt ook tot een overheid die zich te pas en te onpas beroept op precedentwerking, terwijl die niet altijd aan de orde is. Dit leidt weer tot ongeloof en wantrouwen.

Misbruik en absolute preventie

De aanname dat mensen misbruik zullen maken van regels en vervolgens de aanname dat dit tegen elke prijs voorkomen moet worden.

Overheidsbevoegdheden en rechtsbescherming

Het principe in ons bestuursrecht dat wanneer een overheid een besluit neemt dat op rechtsgevolg gericht is, de burger hiertegen in rechte op kan treden. Er zijn alleen inmiddels zoveel bevoegdheden voor overheden bij gekomen, die niet zelden de rechtspositie van een burger kunnen veranderen, dat de rechtspraak de rechtszaken die daaruit voortvloeien niet meer aankan. De werkdruk is zo hoog dat er al jaren om formatie-uitbreiding wordt gevraagd, en leidt tot rechters die  klagen dat ze ‘stempelmachines’ zijn geworden.

Kwaliteitsbewaking: secundair versus primair proces

Het proces van kwaliteitsbewaking dat vanzelfsprekend op gang komt wanneer een beleidsdoel wordt vastgesteld, waardoor steeds meer mensen werken in het secundaire proces dat het primaire proces beoordeelt, waarvoor dan inmiddels onvoldoende mensen zijn.

Klant-denken

De politieke processen waarin problemen, die altijd meerdere kanten hebben, vanuit eenvoudige beeldvorming in soundbites  worden benaderd. De overheid heeft zichzelf als bedrijf neergezet en de burger als klant. Die klanten verwachten van deze managementorganisaties dat de problemen die zij ervaren efficiënt worden opgelost.

Het komt zelden voor dat de overheid stelt dat iets geen zaak is waarmee de overheid zich dient te bemoeien. Ook ontbreekt vaak de erkenning dat een probleem weliswaar kan worden opgelost, maar dat er ook nadelen aan die oplossing kleven, met ingrijpen in de persoonlijke levenssfeer door de overheid tot gevolg, terwijl deze levenssfeer juist zou moeten worden beschermd tegen overheidsingrijpen. Zoals het bekende gezegde luidt: ‘De weg naar de hel is geplaveid met goede voornemens.’

Maatwerk is geen oplossing

Zijn deze aannames, overtuigingen, principes en uitgangspunten allemaal fout? Nee, zeker niet. Het systeem loopt alleen vast.

Vaak wordt dan geroepen dat maatwerk het probleem gaat oplossen. Nog niet eens zo lang geleden heeft de Nationale Ombudsman daar al voor gewaarschuwd. Maatwerk is geen oplossing voor slecht beleid, stelde de Nationale Ombudsman. Meer vertrouwen in de overheid begint met een rechtvaardige overheid. Een overheid die zich betrouwbaar toont, voorspelbaar, en behoorlijk handelt en het burgerperspectief centraal stelt. En die fundamentele rechten van volwassenen en kinderen beschermt. De overheid moet allereerst het beloofde werk goed doen. Maar, aldus de Nationale Ombudsman, in de basis zit het niet goed. Dát moet worden aangepakt. Wat volgens mij ontbreekt is de notie dat volmaaktheid een utopie is en dat deze niet te vinden is doordat je nu eenmaal altijd met feilbare mensen te maken hebt. Ook techniek is door mensen gemaakt en dus feilbaar.

Van het accepteren van onheil naar het zoeken van een schuldige dader

Jaren geleden zag ik een documentaire over hoe mensen omgaan met onheil. Eeuwenlang werd door de meeste getroffenen onheil en ellende gezien als een daad van God. Maar langzamerhand schoven we op. Ellende die ons overkwam, kwam zeker niet meer van God. Door de ontkerkelijking hadden steeds meer mensen afscheid genomen van God en werd het noodlot vaker gezien als oorzaak van ongeluk en ellende.

Inmiddels wordt in toenemende mate gezocht naar een verantwoordelijke dader. Door het grote geloof in maakbaarheid van de samenleving, een mens die geluk en voorspoed in eigen hand heeft, zijn pech en ongeluk niet meer te verteren. Er moet een schuldige aangewezen worden.

In de loop van de twintigste eeuw keken burgers om zich heen. Zij zagen een overheid die zich steeds meer als bron van voorspoed en geluk in allerlei beleidsdossiers en wetgeving had gemanifesteerd. Zij hoorden politici die zichzelf neerzetten als sterke managers die aangesteld waren om problemen op te lossen. De door ongeluk getroffene kon een schuldige vinden. Soms terecht, soms ook niet. Tegenwoordig volgt op ongelukken onderzoek naar de oorzaak van het falen. Niet zelden leidt dit tot aanbevelingen voor nog preciezere en omvangrijkere regels om onheil de volgende keer te voorkomen.

Falen in de praktijk: voorbeelden

Arbeidsongeschiktheidswetgeving

Op 17 mei 2023 oordeelde de Algemene Rekenkamer dat de uitvoering van de wetgeving op het gebied van arbeidsongeschiktheid is vastgelopen. Onuitvoerbaar en op een bepaald aspect zelfs onwetmatig. De Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA) loopt vast. 20.000 mensen wachten gemiddeld een half jaar op een herbeoordeling. 18.000 mensen die zonder werkgever in de ‘ziektewet’ zitten, wachten op een beoordeling.

Er is een tekort aan keuringartsen, waardoor de wachtlijst alleen maar verder oploopt. De regering heeft zich niettemin inmiddels voorgenomen om een arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zzp’ers verplicht te stellen. Op zichzelf een rechtvaardig idee binnen de huidige constellatie van sociale wetgeving, maar loopt de rechtvaardigheidsverdelingsmachine van de overheid niet vast?

Natuurbescherming

Met de beste bedoelingen is een systeem van natuurbescherming gebouwd waarbij stukjes grond en de aanwezige flora en fauna als beschermingswaardig zijn gekwalificeerd. Als oorzaak van verslechtering is stikstof aangewezen. Nadat allerlei pogingen om in het juridische construct toch tot vergunningverlening over te gaan zijn gestrand, zijn de consequenties van de gemaakte keuzes onvermijdelijk. Althans, wanneer er niet voor wordt gekozen om de strijd met de wetgever in Brussel aan te gaan.

Nu wordt vaak gesteld dat Brusselse wetgeving niet aangepast kan worden. Het behoeft geen betoog dat de onmogelijkheid om eenmaal in wetten gegoten doelen aan te passen, ongeacht de consequenties die je nu eenmaal ten volle ontmoet in de uitvoeringspraktijk, de democratie op een zijspoor heeft gemanoeuvreerd. Het is ook ten diepste egocentrisch: wij, de wetgever van dit moment, hebben de wijsheid tot in de eeuwigheid in pacht. Er kan blijkbaar geen generatie meer komen die iets anders vindt. De status quo is in beton gegoten.

Migratiebeleid

In 2000 werden de A- en B-status in de Vreemdelingenwet afgeschaft. Het statusonderscheid leidde tot vele rechtszaken. Dat wij een goed functionerende sociale advocatuur hebben, helpt de vluchteling de weg naar de rechter voor weinig geld te vinden. Inmiddels is het rechtvaardige en goed georganiseerde Nederlandse vluchtelingenbeleid een factor geworden die in 2023 bijna 80.000 vluchtelingen naar Nederland trekt. We stevenen af op een zomer waar weer velen buiten zullen slapen.

De spreidingswet die gemeenten moet gaan dwingen opvangplekken te realiseren is symptoombestrijding. Het zal het ongemak van een zichtbaar vastlopend asielbeleid slechts tijdelijk verdoezelen. Totdat de gevonden opvangplaatsen ook weer overstromen. Totdat de mensen in de gevonden opvangplaatsen na het ontvangen van een verblijfsvergunning aanspraak maken op de beperkt voorradige sociale huurwoningen.

Hier geldt overigens hetzelfde als bij natuurbeschermingsrecht, namelijk dat Europese wetgeving in de praktijk als een onaantastbare status quo functioneert. Deze kan wel worden aangepast, maar daar heb je een meerderheid voor nodig die vanwege de verschillende nationale belangen binnen de Europese Unie of binnen de Verenigde Naties slechts zeer moeizaam of niet gevonden zal worden.

Wet prenataal huisbezoek

Het moet ergens eind jaren negentig van de vorige eeuw geweest zijn toen ik, inmiddels wethouder geworden, luisterde naar de radio. Een jong kind was vermoord door een familielid. De burgemeester van de betreffende gemeente kreeg van een journalist de vraag wat hij gedaan had om deze dood te voorkomen. De burgemeester antwoordde onverwachts dat dit in eerste instantie een vraag voor de familie was.

Inmiddels hebben we de ‘wet prenataal huisbezoek’, waardoor gemeenten zwangere vrouwen in kwetsbare situaties een huisbezoek moeten aanbieden. Uiteraard is er een protocol dat bepaalt wanneer een zwangere in een kwetsbare situatie zit. Heel veel mensen zullen dit een goed idee vinden. Ik ben sceptisch. En niet alleen omdat de jeugdzorg kampt met gebrek aan personeel. Er zijn ook twee andere redenen. De eerste reden is dat het protocol op basis waarvan beoordeeld wordt of iemand in een kwetsbare situatie zit, nogal ruim beschreven is.

Mensen die denken dat het niet op hen van toepassing is, zouden eens moeten gaan praten met gezinnen die onterecht met jeugdzorg te maken hebben gekregen. Op een dag kan een overheid met vergaande bevoegdheden tot achter de voordeur van jouw huis komen. De tweede reden betreft het moment waarop ook dit beleid faalt en men terecht naar de gemeente of zorginstelling in kwestie kijkt: waarom hebben jullie deze ellende niet voorkomen? De conclusie zal zijn dat de overheid heeft gefaald. Een overheid die het voorkomen van alle ellende en nood tot haar verantwoordelijkheid heeft gemaakt, kan bijna niet anders dan falen.

Vertrouwenspersoon

Recent nam de Tweede Kamer een wetsvoorstel aan dat bedrijven verplicht een vertrouwenspersoon te hebben. De bedoeling is wederom lovenswaardig, namelijk het voorkomen van grensoverschrijdend gedrag. De definitie is pijlsnel uitgebreid van seksueel overschrijdend gedrag naar elk overschrijdend gedrag, al naar gelang de frustratietolerantie van het vermeende slachtoffer, wat tot veel relevante meldingen kan leiden. De televisieprogramma’s The Voice  en De Wereld Draait Door hadden een vertrouwenspersoon. Maar zoals we weten heeft dat niet geholpen. Wanneer dit wetsvoorstel door de Eerste Kamer komt, hebben bedrijven met tien werknemers of meer de verplichting om een vertrouwenspersoon te hebben. Het spreekt voor zich dat de kosten hiervan worden meegenomen in de producten die zij leveren.

Maar het gaat mij er nu niet om dat vaak wordt vergeten dat aan alles ook financiële consequenties zitten, die wij aan het einde van de dag samen betalen. Mij gaat het om het gegeven dat ook hier de consequentie kan zijn dat mensen zich in bedrijven niet meer uitspreken tegen een agressieve leidinggevende of collega. Waarom zouden ze stelling nemen, met alle risico’s die daarbij horen? Het vermeende slachtoffer kan zich toch melden bij de vertrouwenspersoon? Niet elk mens is immers dapper genoeg om voor een collega in de bres te springen, hebben we bij genoemde programma’s gezien. Er zal bij bedrijven ongewenst gedrag blijven. De overheid zal het verwijt krijgen dat zij onvoldoende handhaaft en dus faalt.

Mona Keijzer: Dat eenieder de wet hoort te kennen is inmiddels ridicule fictie

Alle goedbedoelde, normerende wetgeving heeft dus ook een ander effect. Waarom zou je goed doen, wanneer er een overheid is die goed doen tot zijn primaire proces heeft verklaard? T.S. Eliot schreef: ‘They constantly try to escape from the darkness outside and within by dreaming of systems so perfect that no one will need to be good.’ Ik vrees dat het inmiddels tot achter de voordeur uitgebreide welzijnsbeleid ertoe gaat leiden dat onze samenleving, die altijd vooropgelopen heeft in het doen van bijvoorbeeld vrijwilligerswerk, zo langzamerhand verkilt en verhardt. Om maar eens een voorbeeld te noemen: ja, je zorgt voor je eigen ouders, maar die eenzame buurman kan toch aankloppen bij de gemeente wanneer hij geen kinderen heeft of wanneer die ver weg wonen?

Er is een wetgevings- en uitvoeringsapparaat opgetuigd dat zo gedetailleerd is dat fouten niet te voorkomen zijn. De juridische fictie in onze rechtsstaat dat eenieder de wet hoort te kennen, is door de hoeveelheid wetten en regels inmiddels ridicuul geworden.

Weg naar hel in huidige bestel ook geplaveid door beeldvorming

Maar er speelt nog iets anders. De weg naar de hel wordt niet alleen geplaveid met goede voornemens, maar in het huidige politieke bestel ook door beeldvorming. Het is noodzakelijk geworden om politiek in korte zinnen en stellingen behapbaar te maken tot quotes van maximaal 20 seconden. Daarmee is politiek verworden tot een verplichte simplificatie van de complexe werkelijkheid. Je bent voor of tegen vluchtelingen. Voor of tegen natuurbescherming. Voor of tegen de boeren. Voor of tegen elektrificeren van het wagenpark. Voor of tegen beschermingen van kwetsbare kinderen. Voor of tegen een fiscaal rechtvaardigheidsverdelingssysteem. Voor of tegen kapitalisme. Voor of tegen vrijheid van transgenders. Voor of tegen… noem maar op. Terwijl de werkelijkheid van het leven van echte mensen vele malen genuanceerder is. Dat het allemaal onderwerpen zijn waarmee de overheid zich bemoeit, maakt noodzakelijk dat politici zich erover uitspreken. En dat moet glashelder in 140 tekens, anders komt het standpunt niet over de bühne.

Democratische besluitvorming is in de beeldvorming steeds meer een alles-of-niets-spel geworden. Maar democratie is niet het einde van een discussie waarin voor altijd wordt bepaald hoe een maatschappij eruit moet zien. Het is constant, elke dag weer, bediscussiëren van overtuigingen over, doelen en middelen voor, en invullingen van wat een goed leven is. Revolutionair de barricaden beklimmen en jouw ideaalplaatje afdwingen, maakt een einde aan die discussie en legt dwingend een blauwdruk neer voor een goed leven.

Mensen willen samenleving vormgeven naar hun eigen overtuigingen

Wat is dat: een goed leven? Een goed leven gaat om mensen die in gemeenschappelijkheid en in vrijheid een voor hen waardig bestaan nastreven. Mensen willen hun samenleving vormgeven naar hun eigen overtuiging. Dat zou niet alleen naar mijn mening het uitgangspunt van politiek moeten zijn, maar het is niet gek dat na decennia nadruk op individualisering, emancipatie en onderwijs burgers dat ook zelf willen bepalen. Maar in toenemende mate is de overheid de definitie van een goed leven en een goede samenleving via wetten en regels gaan invullen.

Wat is de overheid? Op verschillende niveaus is dat de combinatie van ambtenaren, bestuurders en volksvertegenwoordigers. We weten dat dit vooral hoogopgeleide mensen zijn, afgestudeerd in talen, rechten, sociologie of aanverwante alfastudies. Mensen die zelden voor eigen rekening en risico een onderneming gevoerd hebben. Mensen die de financiële middelen hebben en wegen kennen om falend Haags beleid af te kopen of af te wenden. Zij zijn geneigd de burger, de subjecten van hun beleid, te zien als beleidselementen die zich hebben te gedragen naar de visie en het bijbehorende plan van politieke besluitvorming. Niet zelden beroept men zich daarbij op meerderheidsbesluitvorming.

Dat dit een gebrekkige kijk op democratie is, wordt voor het gemak vergeten. In een democratie dient de meerderheid immers ook om te zien naar de minderheid. Wanneer de ‘beleidssubjecten’ hiertegen in opstand komen door demonstratie of gedrag strijdig met het vastgestelde beleid, worden deze burgers gediskwalificeerd en gezien als onvoldoende opgeleid, dan wel onvoldoende intelligent of onbeschaafd en dus eigenlijk niet echt in staat om hún leven en samenleven vorm te geven. Indien niet goedschiks, dan maar kwaadschiks, via handhaving, worden ze in het gareel gebracht. De voortschrijdende techniek helpt daar meedogenloos bij.

Gewone belastingbetalers zijn niet meer verbaasd en haken af

Het dromen over handhaving via computersystemen is niet alleen een progressieve droom. Het is ook een noodzakelijke droom. Ook in het handhavingsapparaat is er personeelstekort. De rechtspraak luidt al jaren de noodklok. Ik vind dit problematisch, want het leidt tot willekeur. De pakkans is steeds kleiner geworden. Recent stelde de gemeente Amsterdam een blowverbod in zonder bijbehorende uitbreiding van politiecapaciteit. Deze tendens leidt onmiskenbaar tot willekeur. Je wordt op de bon geslingerd, terwijl mensen langs jou en de politieagent lopen en rijden terwijl ze zich schuldig maken aan precies hetzelfde vergrijp.

Die burgers die kinderen opvoeden, naar hun werk gaan, hun ouders helpen en verzorgen, de sportvereniging draaiend houden, hun belastingaangifte op tijd doen en hun belasting vervolgens ook gewoon betalen zijn inmiddels niet meer verbaasd, maar haken af. Of door niet langer te stemmen op partijen die in verschillende verbanden decennia onderdeel waren van onze regering, of door zich in toenemende mate te proberen te onttrekken aan het verstikkende beleid.

Mensbeeld van westerse, liberale samenleving wordt onrecht aangedaan

Niet zelden worden de principes en grenzen van de grote politieke stromingen, zoals het liberalisme, het conservatisme, socialisme, ecologisme overschreden met het uitstorten van allerlei wetten, regels en uitvoering over de bevolking. In elk geval wordt het mensbeeld dat bij een westerse, liberale samenleving hoort onrecht aangedaan, namelijk de vrije mens die eigen afwegingen wil maken voor zichzelf en de gemeenschap waarvan hij of zij deel uitmaakt.

Ik vind dit verontrustend. De geschiedenis geeft naast alle ellende ook aan dat mensen van nature op gemeenschap uit zijn en van daaruit gericht op het bouwen van een samenleving die henzelf en anderen ondersteunt. De geschiedenis laat zien dat er helaas altijd mensen tussen wal en schip vallen. Ook in het moderne, vrije Westen. We doen alsof deze onvolmaaktheid kan worden voorkomen door elke keer weer een wettelijke reparatie te doen of weer een miljard euro ergens tegenaan te smijten. Het zal niet helpen.

Volmaaktheid zal niet worden gevonden. Elke keer weer zullen er levende wezens zijn die zich onttrekken aan of niet passen in het systeem. Wanneer bereiken we het punt dat we dit gegeven gewoon accepteren en niet langer grijpen naar preciezere regels, meer geld, meer handhaving, maar andere oplossingen zoeken?

Bescheidenheid en zelfbeperking in het overheidshandelen

Het is de hoogste tijd bescheidenheid over de effectiviteit van overheidshandelen te betrachten. Dé overheid bestaat niet, maar is een samenwerking tussen overheidsorganisaties waar politici, bestuurders en ambtenaren hun best doen. Maar het zijn uiteindelijk allemaal mensen die fouten maken. Elke dag. Niet voor alle problemen zijn binnen het systeem passende oplossingen.

Denken dat digitalisering, kunstmatige intelligentie en algoritmen dit wel mogelijk zullen maken, gaat voorbij aan alle negatieve effecten daarvan. Los nog daarvan dat deze systemen zijn gemaakt door mensen, inclusief al hun vooroordelen en beperkingen. Een overheid die zich te houden heeft aan de rechtstatelijke beginselen, en beginselen van behoorlijk bestuur zoals gelijkheidsbeginsel, motiveringsplicht, evenredigheid en toegang tot de rechter, ontkomt niet aan zelfbeperking.

Nu is het natuurlijk niet zo dat samenlevingen zich maar moeten neerleggen bij alles wat over hen heen komt. Alsjeblieft niet. Maar enige zelfbeperking, bedachtzaamheid en – in de zucht naar gladstrijken – ook nadenken over de nadelen van beleidsoperaties, gebeurt naar mijn smaak te weinig. Met een falende overheid als gevolg.

Pleidooi voor een overheid die onvolmaaktheid accepteert

Tot slot: dit is geen pleidooi voor een terugtredende overheid. Voor je het weet, wordt dit essay misbruikt om bezuinigingen te realiseren. Dat is eerder vertoond. Dit verhaal is wel een pleidooi voor nadenken wanneer je de overheid weer een nieuwe taak wilt geven om veiligheid, duurzaamheid of inclusie te bewerkstelligen. Dit is een pleidooi voor een bescheiden overheid, die onvolmaaktheid accepteert omdat die nu eenmaal een menselijke conditie is. Een overheid die gaat schrappen in taken, want alleen dan kun je echt schrappen in regels. Dat is tot op heden niet echt gelukt.

Ziet u die bescheiden overheid wel zitten? Laten we dan afspreken dat alleen wordt gepleit voor een bescheiden overheid wanneer het doel is minder geld uit te geven aan kwaliteitsmanagers, handhavers, consultants, accountants, beleidsmedewerkers, juristen en om die reden allerlei wetgeving en protocollen worden geschrapt. Deze zijn weliswaar met de beste bedoelingen in het leven geroepen om risico’s te beperken, kwaliteit te verhogen, duurzaamheid te bereiken en inclusie na te streven, maar in de praktijk loopt het vast.

Individuele vrijheden om het leven zelf in te vullen zijn te zeer beperkt

En wat het in ieder geval heeft opgeleverd, is het beperken van de vrijheid om invulling te geven aan het eigen ambacht, waardoor mensen hun sector verlaten of vluchten in zelfstandig ondernemerschap. Maar bovenal heeft het individuele vrijheden om invulling te geven aan het eigen leven en de betreffende gemeenschap zeer beperkt.

Conclusie

Dit essay, deze poging om te achterhalen waardoor de overheid faalt, pleit voor een bescheiden overheid, voor bescheidenheid van alle betrokkenen: bestuurders, politici, ambtenaren en burgers. Het pleit ook voor het accepteren van onvolmaaktheid, omdat het streven naar volmaaktheid een vastlopende overheid heeft opgeleverd.

Als u direct aan de slag wilt, doe dan het volgende. Ga op verschillende beleidsterreinen eens na of alle overheidsverplichtingen, protocollen, certificering echt hebben geleid tot een betere wereld voor de mensen om wie het gaat. Of kan het ook zonder? Als die vraag te algemeen is, vraagt u uzelf dan eens af of voor al die overheidsverplichtingen, kwaliteitseisen, protocollen en certificering nog wel personeel is? Als het antwoord daarop ‘ja’ is, kijk dan of er voor het primaire proces nog voldoende personeel is. In de zorg en het onderwijs is het antwoord op die laatste vraag in elk geval ‘nee’. U weet nu wat te doen.’