De Franse edelman en politiek-filosoof Alexis de Tocqueville legde in zijn fascinerende boeken uit 1835 en 1840 over de Amerikaanse democratie al uit dat een constructie als die van de Europese Unie niet werkt. ‘Men heeft (…) bijna altijd kunnen waarnemen dat federale staten in werkelijkheid steeds zwakker werden naarmate hun nominale macht groter werd.’
Zaterdag kwamen de regeringsleiders van de 27 overgebleven lidstaten van de Europese Unie bijeen in Brussel om de scheidingsstrategie met het Verenigd Koninkrijk vast te stellen. Er heerste enig optimisme, zelfs vrolijkheid, want de 27 dames en heren waren het gauw eens. Maar dat ging voorbij aan het treurige feit dat de Unie uiteenvalt.
Het Verenigd Koninkrijk vertrekt en kandidaat-lidstaat Turkije eigenlijk ook. Polen, Zweden, Denemarken (opt out) en andere economisch succesvolle landen weigeren zich bij de eurozone aan te sluiten, ook al zijn ze dat formeel verplicht. Van uitbreiding is geen sprake meer, eerder van ontrafeling. In Macedonië, kandidaat-lidstaat, woedt zelfs een soort burgeroorlog. Tegelijkertijd vergaren de EU-instituties in Brussel, Straatsburg, Luxemburg en Frankfurt steeds meer macht. Volgens de analyse van Tocqueville kan dit niet goed gaan.
Over democratie in Amerika
Tocqueville bestudeerde bijna tweehonderd jaar geleden hoe de Verenigde Staten het land werden dat het nu is. Hij schreef daarover het monumentale Over democratie in Amerika (twee delen). De politiek-filosoof legt uit waardoor de Verenigde Staten er, in tegenstelling tot de meeste eerdere federaties, wel in slaagden een succesvol geheel te worden. Tocqueville noemt een aantal noodzakelijke voorwaarden hiervoor. Daaraan voldoet de EU niet.
In federaties gebeuren volgens Tocqueville altijd twee dingen: de machtigste van de verenigde volken neemt het federale gezag over en gaat de andere volken overheersen. Of de federale staat wordt aan zijn lot overgelaten, wat leidt tot anarchie onder de staten en machteloosheid. In de EU zien we beide. Duitsland overheerst Europa via de EU. Daarnaast houden allerlei EU-landen zich niet aan de EU-afspraken. Denk aan de euro en immigratie.
Unies worden volgens Tocqueville steeds zwakker naarmate hun bevoegdheden toenemen. De rechten die aan de EU worden toegekend, worden steeds groter zonder dat zij de mogelijkheid heeft om gehoorzaamheid af te dwingen. De EU heeft geen politie of leger om politieke afspraken of gerechtelijke uitspraken op EU-niveau op te leggen. Duitsland laat tegen de EU-afspraken in 900.000 immigranten binnen. Brussel kan dit niet tegenhouden. Frankrijk hervormt niet en breekt telkens de euro-regels, terwijl de zwakke Europese Commissie niet ingrijpt.
Bijna alle Unies liepen volgens Tocqueville uit op burgeroorlog, slavernij of lamlendigheid. Dat laatste geldt voor de EU, al is het eerste nooit uit te sluiten. Een Amerikaanse filosoof stelde al in 1943 dat als Europa na de Tweede Wereldoorlog zou proberen één te worden, dat zou leiden tot oorlog.
Mislukte Amerikaanse Unie
De eerste Amerikaanse Unie leek op de Europese Unie en mislukte. Dat kwam mede door alle bovenstaande elementen. Staten dreigden telkens met afsplitsing als Washington iets dicteerde, waarmee steeds het einde van de Unie dreigde. Zo’n 240 jaar later maakt het Verenigd Koninkrijk dit altijd sluimerende dreigement waar en stapt uit de EU. Ook Turkije dreigt telkens de samenwerking met de EU (douane-unie, toetredingsonderhandelingen) op te zeggen.
Waarom lukte het de Amerikanen na het eerste falen wel om een federale natiestaat op te zetten, vraagt Tocqueville zich af. De twaalf Amerikaanse staten die zich verenigden, waren onderdeel geweest van het Britse rijk. ‘Zij waren er dus nog niet aan gewend geraakt zich volledig zelf te besturen en nationale vooroordelen hadden nog niet echt wortelgeschoten.’
De Amerikaanse leiders, ook die van de staten, slaagden er daardoor in een nationale regering op te zetten die niet bestond uit een Unie van staten, zoals de EU, maar die direct macht kon uitoefenen over de burgers van al die staten, en andersom konden burgers direct invloed uitoefenen op Washington.
Washington kan wetten afdwingen via het Hooggerechtshof, belastingen instellen en burgers mogen stemmen voor de president.
Europese belastingen
In de Europese Unie kan dit allemaal niet. Europese belastingen betekenen opheffing van het budgetrecht van nationale parlementen zoals de Tweede Kamer en het einde van Nederland als soevereine natie. Gezien de lange en prettige ervaring met zelfbestuur willen de meeste burgers, zeker van oudere democratieën zoals de Nederlandse, dat liever niet.
Geen wonder, schrijft Tocqueville. Kleine naties kennen meer vrijheid en het binnenlandse welzijn is meer verspreid. ‘Als er alleen maar kleine naties waren en geen grote, zou de mensheid stellig vrijer en gelukkiger zijn, maar men kan nou eenmaal niet voorkomen dat er grote naties zijn.’ Hij ontwaart daardoor één probleem. Grote naties bedreigen permanent de kleintjes met ondergang of verovering. Naties moeten daarom machtig zijn, het is de eerste voorwaarde voor geluk en hun bestaan.
Met China, Rusland en ontwakende grootmachten zoals India op het wereldtoneel lijkt dat een aanmoediging om wel degelijk tot een soort Europese Unie te komen. In het Amerika van 240 jaar geleden waren volgens Tocqueville de leidende politici die de Verenigde Staten vormden briljante en verlichte geesten. In Europa lijken die afwezig, want de lessen van Tocqueville zijn niet geleerd. Zo valt de Europese Unie uiteen. Alle eensgezindheid van zaterdag in Brussel ten spijt.