Sociaal-democraten (SDAP/PvdA) waren afgezien van de Tweede Wereldoorlog een eeuw lang de baas in Amsterdam. Na de gemeenteraadsverkiezingen in 2014 werd de PvdA door een coalitie van D66, VVD en SP naar de oppositiebanken verwezen. De PvdA had daarna nog één machtspositie: Eberhard van der Laan (62). Hij was burgemeester, tot hij op 18 september met ziekteverlof ging. Met zijn dood donderdagavond 5 oktober 2017 komt een einde aan honderd jaar sociaal-democratisch bestuur in de hoofdstad.
Eberhard van der Laan was eigenlijk al voor zijn aantreden als burgemeester in 2010 zeker twintig jaar een politieke machtsfactor in Amsterdam. Als gemeenteraadslid (1990-1998) zette hij de kaders neer waarbinnen het door de PvdA gedomineerde college kon opereren. En als advocaat van zijn eigen kantoor Kennedy Van der Laan (1992-2008) loste hij voor diezelfde PvdA-colleges problemen op. Hij was een soort klusjesman. Van onwillige krakers tot aan de Amerikaanse multinational Cargill in de Amsterdamse haven – kwam het PvdA-bestuur er niet uit dan loste de charmante en razendslimme Van der Laan het op.
PvdA groeide uit tot machtsmachine
Door zijn PvdA-lidmaatschap en raadslidmaatschap had Van der Laan toegang tot dé machtsmachine van Amsterdam. Al in 1902 werd diamantbewerkersvoorman Henri Polak als eerste socialist/sociaal-democraat in de de Amsterdamse gemeenteraad gekozen, in 1913 had de SDAP al eenderde van de zetels. De sociaal-democraten behielden de macht – afgezien van de Tweede Wereldoorlog – tot en met de gemeenteraadsverkiezingen van 2014.
Ruim baan voor Van der Laan
Van der Laan was al eens gevraagd voor het burgemeesterschap, maar moest de eer toen laten aan Job Cohen. Nadat Cohen in 2010 aftrad om PvdA-lijsttrekker te worden voor de Tweede Kamerverkiezingen, kreeg Van der Laan vrij baan. De bekendheid die hij tussen 2008 en 2010 bij het grote publiek had verworven als minister voor Wonen, Wijken en Integratie hielp daar bij en was als het ware een campagne voor het burgemeesterschap.
Dankzij de PvdA-macht kwam Van der Laan in het deels door hemzelf gespreide bedje. Alle belangrijke ambtenaren, bestuurders in het openbaar vervoer, in de cultuursector, van scholen enzovoort waren annex met de PvdA of betwistten de PvdA-macht niet. Het was immers ondenkbaar dat de PvdA ooit de macht zou verliezen.
Amsterdam was niet klaar met Van der Laan
Tot D66 de zwakke PvdA-wethouder en PvdA-lijsttrekker Pieter Hilhorst in de opmaat naar de gemeenteraadsverkiezingen begon aan te vallen met maar één doel: een Amsterdam zonder PvdA in het bestuur. Dat slaagde. Van der Laan zag het met lede ogen aan. Hij opereerde soms ver buiten zijn boekje, maar daar kwam hij in PvdA-stad Amsterdam mee weg. Ook omdat hij vaak de slimste bleek en een aardige man was. Maar na de verkiezingen in 2014 ging dat niet meer zo makkelijk. Hij werd enigszins getemd.
D66 speculeerde openlijk over een D66-burgemeester als Van der Laan ooit zou aftreden. Uiteraard verstomden deze geluiden toen Van der Laan begin dit jaar bekend maakte kanker te hebben. Hij ging manmoedig door, maar medische behandelingen mochten niet baten. Daarmee verliest Amsterdam een geliefde burgemeester: de Amsterdammers waren weliswaar klaar met de PvdA, maar niet met Van der Laan.