In de laatste week voor de verkiezingen kan de hele campagne nog kantelen, net als in 2023 toen één peiling alles veranderde. Peilingen, zwevende kiezers en late debatten maken de uitslag onvoorspelbaarder dan ooit, schrijft Mark Thiessen.
In de laatste week van de campagne in 2023 werd alles op zijn kop gezet. Er kwam een peiling uit van Ipsos ,waarin PVV-voorman Geert Wilders aansloot bij de kopgroep van VVD, GroenLinks-PvdA en NSC. En Pieter Omtzigt – die tot dan de gedoodverfde winnaar was – zakte meerdere zetels.
Een daling die daarna alleen maar doorzette. De hele dynamiek van de campagne veranderde na die peiling. Nog vier partijen konden winnen. Geert Wilders stond een week voor de verkiezingsdag in de peilingen ongeveer waar D66-lijsttrekker Rob Jetten nu staat.
Het succes van ‘Geert Milders’
Vervolgens werd in de debatten de loper uitgelegd voor het personage ‘Geert Milders’, omdat andere partijen uit de kiezersonderzoeken hadden geconcludeerd dat ze elkaar niet te veel moesten aanvallen. Kiezers wilden immers geen geruzie meer.
Die chaotische en verrassende slotweek van 2023 bewijst dat er ook nu nog van alles kan gebeuren. Wat maakt verkiezingen zo onvoorspelbaar tegenwoordig? Veel mensen wachten tot het laatst met beslissen. Er wordt volop getwijfeld.
De afgelopen weken is er heel veel aandacht geweest voor de campagnes. Zeker wanneer je de politiek volgt, voelt het alsof je wordt doodgegooid met politieke talkshows, debatten, duiding en peilingen.
Dat moet effect hebben, zou je zeggen. Ik zag een interessante grafiek bij Eenvandaag, waarin iets anders duidelijk werd. Het percentage zwevende kiezers is vrijwel niet gedaald. Eind september was dat 50 procent en op 21 oktober 47 procent.
Waar wachten zwevende kiezers op?
Met andere woorden, ondanks alle aandacht en ondanks al die verschuivingen in de peilingen – met name de opkomst van Rob Jetten – zijn veel zwevende kiezers nog helemaal niet klaar om hun stem te bepalen. Dat maakt de dynamiek in de laatste week extra spannend. Waar wachten de zwevende kiezers op?
Er zijn meerdere dingen die bepalend kunnen zijn voor de uitslag.
Ten eerste de entree van Geert Wilders, tot nu toe de grote afwezige in de campagne. Het is heel vreemd, maar ik wist een week voor de verkiezingen nog steeds niet wat de campagneboodschap is van zijn partij, de grootste in de peilingen.
Wilders heeft een enorme gok genomen door niet mee te doen aan de campagne. Het meest zichtbare resultaat is de opkomst van Rob Jetten. Dat is direct in het nadeel van Wilders, die er juist baat bij heeft dat GroenLinks-PvdA met Frans Timmermans groot is. Dat is immers zijn favoriete tegenstander. Maar ook de VVD maakte dankzij Wilders’ afwezigheid een kleine comeback.
VVD surft op anti-Timmermans-sentiment
Het debat bij SBS was interessant. Wilders werd voor het eerst geconfronteerd met de andere lijsttrekkers. Hij bediende zijn kiezer goed. ‘De kiezer is de baas’, lijkt de boodschap aan zijn potentiële achterban.
De kiezer als baas over al die andere politici die zich bemoeien met jouw stem. Die je willen uitsluiten. Die niet naar je willen luisteren. Gaat het genoeg zijn om in de laatste week echt zoveel zetels te halen als hij zegt?
Ten tweede, wat gebeurt er met de anti-timmermansstem? In alle onderzoeken wordt duidelijk dat veel kiezers – rechtse, maar ook die uit het midden – zeer negatief zijn over de leider van GroenLinks-PvdA. Velen zijn zelfs bereid om met strategisch stemmen te voorkomen dat Timmermans in de regering komt.
Op wie gaat die grote groep straks stemmen? Op de partij die overtuigend laat zien dat zij de beste blokkade is tegen premier Timmermans. De VVD surft al twee weken op dit sentiment. Bij het SBS-debat had je het gevoel dat partijleider Dilan Yeşilgöz zich voor het eerst wist neer te zetten als rechts alternatief voor Wilders.
Het bandwagon-effect: aansluiten bij de grootste stijgers
Maar is de VVD geloofwaardig? Het kost de partij veel moeite om Timmermans helemaal en definitief uit te sluiten. Kiezers weten dat de VVD in campagnes vaak beloftes doet – over beleid en over coalities – die na de verkiezingen toch niet zo hard bleken. En misschien komt D66 met Jetten wel zo hard op, dat Timmermans überhaupt uit beeld verdwijnt.
De entree van Wilders en het schuiven van de anti-timmermansstem zijn twee bepalende dynamieken voor deze laatste week. Wat is de komende dagen het effect op kiezers en zien we daardoor grote verschuivingen in de peilingen? Dan worden net als de vorige keer de peilingen – helaas – de beslissende dynamiek.
Mensen sluiten aan bij de grootste stijgers – misschien wel Rob Jetten – en verlaten de dalers, misschien wel Frans Timmermans en Dilan Yeşilgöz. Of toch Geert Wilders, die veel te lang heeft gewacht met zichzelf laten zien aan zijn kiezers? Het is eigenlijk niet te voorspellen. In onze instabiele democratie is de kiezer net zo de weg kwijt als de politiek zelf.