De uitdager van Mark Rutte laat op zich wachten

VVD-lijsttrekker Mark Rutte moet het altijd hebben van zijn eindsprint. Hij voerde in 2010 een tweestrijd tegen Job Cohen (PvdA), in 2012 tegen Diederik Samsom (PvdA) en in 2017 tegen Geert Wilders (PVV). Dit keer lijkt Rutte zich te verliezen in stikstof en andere bestuurlijke sores als campagnethema’s. Hij gaat aan kop en het is de vraag of ook nu een tweestrijd zal ontstaan.

Het leukste van de politiek is altijd het speculeren, en aan het begin van een verkiezingsjaar geldt dat al helemaal. Laten we eerst kijken hoe de diverse partijen er in de peilingen voor staan. Handig is de Peilingwijzer van de Leidse politicoloog Tom Louwerse, die een soort gemiddelde trekt uit de metingen van Peil.nl (Maurice de Hond), Ipsos (Politieke Barometer), Kantar en EenVandaag.

De VVD torent met zo’n veertig zetels boven de concurrentie uit, maar lijkt de laatste weken wat terrein te verspelen. Dit kan te maken hebben met tegenvallers in de coronabestrijding, maar ook met de nieuwe lijsttrekker van het CDA. Wopke Hoekstra heeft een zakelijker imago dan de teruggetreden Hugo de Jonge en lijkt beter in staat VVD-kiezers naar het CDA te laten zweven. Het CDA was lange tijd aan het kwakkelen, maar lijkt op weg naar behoud van het huidige zetelaantal en misschien wel naar meer. Het Wopke-effect brengt spanning in de wedkamp tussen de eerste en de tweede regeringspartij.

De grootste oppositiepartij, PVV, zakte sinds 2017 nogal weg, maar leider Geert Wilders begon vanaf voorjaar 2020 aan een gestage opmars. De PVV scoorde bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen twintig zetels, maar zit daar nu iets boven. Concurrent Forum voor Democratie – die bij de Provinciale Statenverkiezingen in 2019 de grootste werd en destijds in de peilingen op 25 zetels afstevende – valt ver terug. Behoud van de twee Kamerzetels, veel meer zit er voorlopig niet in.

PvdA kan de linkse kar toch niet trekken

D66 staat – ondanks de nieuwe lijsttrekker Sigrid Kaag – op verlies. Ook de SP zakt weg. GroenLinks handhaaft zich met moeite. De PvdA leek een jaar geleden de linkse kar te gaan trekken, maar die trend zette niet door.

Dat laatste is jammer voor PvdA-leider Lodewijk Asscher, maar ook voor de VVD van Mark Rutte. Als de verkiezingen van 17 maart zouden uitlopen op een tweestrijd tussen Asscher en Rutte, zouden beide partijen profiteren. Om Asscher uit het Catshuis te houden, zouden twijfelende rechtse kiezers immers naar de VVD stromen en niet naar het CDA of Forum. Om Rutte uit het Catshuis te verdrijven, zouden linkse twijfelaars in een vergelijkbaar patroon op de PvdA stemmen, in plaats van op GroenLinks, SP of D66.

De getalsverhoudingen tussen VVD en PvdA zijn nu ruim veertig tegenover amper veertien zetels. Daarmee zit een tweestrijd Rutte-Asscher er niet in. Wat dan weer gunstig uitpakt voor andere partijen. Die worden overigens nooit moe erop te wijzen dat zo’n tweestrijd bedrieglijk kan uitpakken. Rutte en Samsom bijvoorbeeld waren in 2012 kemphanen, maar na de verkiezingen namen ze ineens een heel andere houding aan en vormden ze samen een regering.

Asscher leek een jaar geleden te kunnen uitgroeien tot potentiële premier, maar in de actuele peilingen is hij dat niet meer. Hij werd bovendien in het verslag van de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag gebrandmerkt als een van de hoofdpersonen in dit beleidsdrama. Een enkele PvdA-afdeling drong al aan op zijn vertrek als lijsttrekker.

Niet uitgesloten is dat Rutte de komende weken de verantwoordelijkheid voor het toeslagdrama op zich neemt en zijn functie neerlegt. Staatsrechtelijk is dat zuiver. Volgens de commissie zijn ‘de grondbeginselen van de rechtsstaat geschonden’. Het leidt tot de val van het kabinet, maar zo kort voor de verkiezingen liggen er toch geen belangrijke wetsontwerpen meer die door de Kamers moeten. Rutte en zijn demissionaire kabinet handelen de lopende zaken rustig af en de coronabestrijding hoeft er niet onder te lijden. Zo vlekkeloos verliep het de afgelopen weken toch al niet.

Druk zetten op Asscher

De val van het kabinet zou daarnaast een politiek effect hebben en extra druk zetten op Asscher. Uitgerekend de lijsttrekker van de partij die zegt op te komen voor de burgers met een smalle beurs, keek weg toen zo’n 30.000 van hen jaren onrechtvaardig werden behandeld. Gelukkig voor Asscher is er een soort samen-uit-samen-thuis-afspraak met GroenLinks en de SP. Maar zullen deze partijen Asscher in de campagne sparen?

GroenLinks en SP snakken naar adem. De lijsttrekkers Jesse Klaver en Lilian Marijnissen hebben een kans voor open doel: Asscher beschimpen als de zondebok van het toeslagendrama. Vooralsnog houden beiden hun kruit droog, al liet SP’er Renske Leijten zich in het televisieprogramma Buitenhof ontvallen dat het een schande was dat hoofdrolspelers in de Toeslagenaffaire nog altijd lijsttrekker zijn. Dat was vooral een sneer naar Asscher, en wees maar gerust dat zo’n aanval in de SP wordt gecoördineerd.

In de PvdA ziet menigeen het gevaar van weer een nederlaag opdoemen. Maar kan het aftreden van lijsttrekker Asscher zulk onheil afwenden? Zo’n stap is in dit geval voor een PvdA-lijsttrekker veel pijnlijker dan voor een VVD-premier. Rutte kan immers soepel door naar de verkiezingen en – bij succes – een vierde periode beginnen als minister-president.

Trekt daarentegen Lodewijk Asscher aan zijn stutten, dan is het waarschijnlijk een afscheid uit de politiek. Hooguit kan de – dan – nieuwe PvdA-leider Khadija Arib of Lilianne Ploumen hem ergens als burgemeester parkeren, of heel misschien als vakminister in een volgend kabinet planten.

Het komt erop neer dat de PvdA wordt onthoofd, wanneer Asscher het lijsttrekkerschap neerlegt. Maar bij de VVD is er weinig aan de hand als Rutte  naar de Koning gaat om zijn ontslag aan te bieden. Sterker, stapt het kabinet op, dan zit Asscher klem.

Veel analyses veronderstellen dat een kwestie waarover een kabinet struikelt, onvermijdelijk hoofdpunt wordt in de daaropvolgende verkiezingsstrijd. Maar dat is een misvatting. Het tegendeel is vaak het geval: onderwerp afgehandeld, volgende thema. De zaak-Srebrenica die in 2002 tot de val van het kabinet-Kok II leidde, speelde in de daaropvolgende verkiezingscampagne geen enkele rol. Het conflict om de militaire missie naar Uruzgan (val van het kabinet-Balkenende IV) deed bij de verkiezingen van 2010 evenmin ter zake.

Kiezers hebben meer te maken met corona en de economie

Bij de komende verkiezingen gaat het dus niet per se om het schandaal rond de Kinderopvangtoeslagen. Het overgrote deel van de kiezers heeft daar sowieso weinig mee te maken, maar met de coronabestrijding of het afwenden van de economische crisis des te meer.

Mark Rutte is de te kloppen man. Hij schuift de verkiezingsstrijd zo lang mogelijk voor zich uit, in de hoop dat er in de eindfase alsnog een tweestrijd ontstaat. Opvallend in het kerstinterview met EW was zijn antwoord op de vraag of hij het coronabeleid tot inzet van de verkiezingen wilde maken. Eerdere premiers boekten klinkende overwinningen met slogans als ‘Laat Lubbers zijn karwei afmaken’ of ‘Kies de minister-president’. Juist in tijden van crisis vrezen massa’s kiezers experimenten. Ze willen gewoon het beleid voortzetten en steunen de zittende premier.

Gaat Rutte dit uitbuiten? Hij zei in het interview met EW: ‘Mijn eerste gevoel zegt dat het crisisbeleid geen verkiezingsthema is.’ Hij zag meer in een campagne rond thema’s als pensioentransitie, klimaattransitie en stikstof. Het klonk als een aanvoerder die zijn dringendste argumenten liever thuis wil laten. En als een politicus die het bestuurlijke werk liever niet onderbreekt voor zoiets hinderlijks als een verkiezingscampagne.