De ruzie tussen Nederland en Polen over de onafhankelijkheid van de rechtspraak is verder opgelopen. Waarbij de Nederlandse premier Mark Rutte (VVD) steeds eenzamer wordt, want in de Europese Unie gaat macht boven recht, schrijft Jelte Wiersma.
Sinds de verkiezingen in 2015 is de conservatieve partij PiS (Recht en Rechtvaardigheid) aan de macht in Polen. PiS-leider Jaroslaw Kaczyński probeert sindsdien media, rechtspraak, ambtenarij en onderwijs naar zijn hand te zetten door geestverwanten te benoemen. Kaczyński vindt dat de communisten die deze sectoren domineerden toen Polen een Sovjet-satelliet was, nog altijd dominant zijn. Hij wil met hen afrekenen en ze met gelijke munt terugbetalen door publieke sectoren door conservatieve katholieken te laten bevolken.
Dankzij een absolute meerderheid in de Sejm (het lagerhuis) plus het presidentschap in PiS-handen heeft Kaczyński de macht daarvoor en die laat hij niet ongebruikt. Hij stuurt onder meer zittende rechters vervroegd met pensioen en promoveert politieke geestverwanten.
Lees ook dit commentaar van Jelte Wiersma terug
Frans Timmermans (PvdA) gaf in 2016 als eerste vicepresident in de Europese Commissie van voorzitter Jean-Claude Juncker een eerste officiële waarschuwing, daarbij aangemoedigd door onder meer Duitsland, Frankrijk en Nederland. Kaczyński trok zich daar niets van aan. Het Europees Parlement stemde daarop in 2018 voor het beginnen van een Artikel 7-procedure waarbij Polen uiteindelijk het stemrecht in de Europese Raad kan verliezen.
Ook is de Europese Commissie, meest recent op 29 april, vier inbreukprocedures tegen Polen begonnen. Het Hof van Justitie in Luxemburg oordeelde al in drie zaken dat Polen volgens EU-recht fout zit. Begin april werd Polen opgedragen de tuchtkamer voor rechters te sluiten. Deze tuchtkamer wordt gebruikt om Poolse rechters die PiS dwarszitten, te schorsen.
De Poolse premier Mateusz Morawiecki (PiS) zegt dat Polen desondanks de ‘hervormingen’ van de rechterlijke macht en het Openbaar Ministerie voortzet.
Nederland versus Polen
Het conflict tussen Polen en het gros van de andere EU-landen over de PiS-hervormingen lijkt wel een wedstrijd Nederland-Polen. Het was Timmermans die als eerste en het felst tekeer ging tegen Kazcyński. En de Nederlandse rechter Kees Sterk was van 2018 tot en met dit jaar voorzitter van het Europees Netwerk voor Raden voor de Rechtspraak. Hij liep in januari met collega-rechters uit negentien andere EU-landen in Warschau mee in een protestmars van Poolse burgers tegen de ‘hervormingen’.
Daar komt nog bij dat Nederlanders graag anderen moreel de les lezen, een grote mond hebben en het eigen land vaak als liberaal en superieur gidsland zien. Terwijl Polen, mede gezien de Sovjet-overheersing, hypergevoelig zijn voor buitenlandse bemoeienis en PiS Polen juist wil behoeden voor het sodom en gomorra dat Nederland in hun ogen is.
De Duitsers en Fransen, de kernlanden van de EU, zijn het overigens eens met wat de Nederlanders zeggen. Maar zeker de Duitsers durven gezien hun bezetting van Polen (1939-1945) en als gevolg daarvan de Sovjet-overheersing zich niet al te veel te roeren. En bondskanselier Angela Merkel (CDU) heeft voor vele EU-dossiers steun nodig van Polen dat door de Brexit machtiger is geworden.
De Franse president Emmanuel Macron (En Marche!) was een van de felste criticasters van Kazcyński, maar is steeds stiller. Hij probeert Polen achter Franse EU-initiatieven te krijgen, zoals meer defensie-samenwerking en EU-belasting voor techbedrijven. Over de ‘hervormingen’ in Polen zegt hij inmiddels nog slechts dat die een ‘zorg’ zijn en hij pleit voor een ‘dialoog’ tussen de Europese Commissie en de PiS-regering.
Intussen is de Weimar-triangel, een club van Duitsland, Frankrijk en Polen, gerevitaliseerd en daarin gaan belangen boven principes.
Hoe staat het er nu voor?
De Internationale Rechtshulpkamer van de rechtbank Amsterdam heeft begin september de uitlevering van verdachten en veroordeelden aan Polen stilgelegd. Het wil eerst van het Hof van Justitie in Luxemburg, de hoogste rechter in de EU, weten welke consequenties de ‘hervormingen’ in Polen hebben voor de onafhankelijkheid van de rechtspraak aldaar.
Polen sloeg daarop terug. Nederland had Polen verzocht een Australisch-Russisch echtpaar uit te leveren. Het stel woonde in Nederland en hun zevenjarige zoontje was op last van de kinderbescherming uit huis geplaatst. Het kind zou misbruikt worden. De ouders hebben hun zoontje na twee jaar uit een instelling in Oisterwijk gehaald en zijn naar Polen vertrokken. Nederland vaardigde daarop een internationaal arrestatiebevel uit. Een Poolse rechtbank vonniste dat in Nederland kindereuthanasie bestaat en uitlevering daarom niet kan. Voor het leven van het kind zou worden gevreesd. Volgens de rechter zijn er twijfels over de onafhankelijkheid van de Nederlandse rechtspraak.
En daar kwam maandag een brief bij van de hoogste openbaar aanklager in Polen, Bogdan Swieczkowski, die zijn ondergeschikten opdroeg geen verdachten of veroordeelden meer uit te leveren aan Nederland.
Hoe verder?
Dat is onduidelijk. De EU is één rechtsorde met het Hof van Justitie bovenaan in de piramide. Maar de macht van het Hof is beperkt want bijvoorbeeld schorsing van een EU-land kan alleen als de andere 26 EU-landen daarmee unaniem mee instemmen. Premier Viktor Orbán (Fidesz) van Hongarije heeft aangekondigd altijd tegen te stemmen. Die route is daarmee afgesneden.
Als het Hof van Justitie de rechtbank in Amsterdam zegt dat het inderdaad geen verdachten meer hoeft uit te leveren aan Polen, dan geldt die uitspraak mogelijk voor alle EU-landen. De EU-rechtsorde verkruimelt dan eigenlijk beetje bij beetje. Welk Nederlands bedrijf durft dan nog in Polen te investeren?
Premier Mark Rutte (VVD) heeft met zijn Scandinavische collega’s tijdens de EU-top in juli over de EU-begroting en het coronaherstelfonds geprobeerd EU-subsidies te koppelen aan de naleving door landen van de scheiding der machten en dus ook de onafhankelijke rechtspraak. Polen krijgt ruim 10 miljard euro per jaar van de negen nettobetalende EU-landen, waaronder Nederland, de grootste nettobetaler. En Polen mag op 160 miljard euro rekenen uit het 750 miljard euro grote coronaherstelfonds.
Polen dreigt coronaherstelfonds te blokkeren
Maar Polen dreigt het coronaherstelfonds te blokkeren als Rutte en de Scandinavische landen blijven vasthouden aan de koppeling tussen EU-subsidies en uitkeringen door het coronaherstelfonds en de scheiding der machten en onafhankelijke rechtspraak. Maar daar zitten de Zuid- en Oost-Europese EU-landen noch het Europees Parlement op te wachten. Zij willen meer geld uit vooral Noord-Europa en willen niet dat principes over onafhankelijke rechtspraak dat in de weg staan.
Lees ook het commentaar dat Jelte Wiersma schreef na EU-top: Italië, Hongarije en Polen lachen betalende Rutte uit
Ook Merkel en Macron, de moeder en vader van het coronaherstelfonds, willen niet dat uitbetalingen door het fonds worden vertraagd door principediscussies. Nederland staat met de nettobetalende en eveneens moralistische Scandinavische landen aldus alleen. Zoals zo vaak in de EU gaat macht (de wensen van Duitsland en Frankrijk) boven recht en lijkt het een verloren zaak. Kazcyński en Morawiecki weten dat en geven niet toe.
Wat nog wel kan, is dat Tweede Kamer het coronaherstelfonds blokkeert als de koppeling wordt losgelaten tussen EU-subsidies en coronaherstelfonds enerzijds en de scheiding der machten en de onafhankelijke rechtspraak anderzijds. Daar dreigt zij mee, maar de geschiedenis met de steunpakketten voor Griekenland leert dat de Kamer wel veel lawaai maakt, maar altijd draait en stemt voor méér EU en méér Nederlands geld naar andere EU-landen, ook als die andere EU-landen de boel bedonderen. Hoe het ook zij, de kwestie krijgt dus een uitermate politiek vervolg waarbij het Nederland en Scandinavië wordt tegen de rest.